BÊY REXNEA WÊJEÊ PÊŞDAÇÛYÎNA WÊJEÊ NIKARE HEBE!
JI RÛPÊLÊ KOVARÊ KURDÎ
Kurdistana Bakûr, bajarê Dîyarbekrêda kovara kurdîye teze “Wêje û rexne” destbi weşanê kirye. Îsal meha gulanêda hejmara wêye duda ronkayî dîtye, li ku cî dane usa jî wekîlekî rewşenbîrê meyî Ermenîstanê, nivîskar, rojnemevan û rexnegir Emerîkê Serdar. Wê parêda, ku pêşkîşî wî kirine, cî dîtine jiyannîgarya wî (xudanê gotarê Ahmed Kanî), gotara E.Serdare rexna wêjeê “Daxwaza me, xwendevana”, ku hela sala 1966-a rojnema “Rya teze”-da hatye çapkirinê, û hevpeyvîna tevî E.Serdar bi sernivîsa “Bêy rexnea wêjeê pêşdaçûyîna wêjeê nikare hebe!”, ku êdîtorê kovarêyî sereke Dawid Yeşîlmen derbaz kirye. Em ewê hevpeyvînê raberî we dikin.
BÊY REXNEA WÊJEÊ
PÊŞDAÇÛYÎNA WÊJEÊ NIKARE HEBE!
HEVPEYVÎN BI EMERIKÊ SERDAR RE
“WÊJE û REXNE”: Ji bilî rexneyê te gelek berhemên helbest û romanek jî nivîsandiye. Di gelek konferansande tu axiviyî û te xelat wergirtiye. Lê navê te herî zêde bi rexnegiriya te derketiye. Raste ev gelo? Heger rast be çima te xwest giraniyê bidî rexneyê?
EMERIKÊ SERDAR: Raste, gelek pirtûkê min derketine, ew hîmlî nivîsara vekirîye (proza), lê min helbest nenivîsîne. Konfêransada axavtina min hîmlî rexne bûne û ew ji alîê gelek tevgelada baş hatye qebûlkirinê, lê gelek jî jê razî nemane. Telebextra, tu konfêransekêda tu yekî xelat nedaye min, hela serda ji min xeyîdîne. Belê, navê min gelekî rexnekirina wêjeêra girêdayî bû, lê xwendevan dha gelekî min nas dikin çawa nivîskar û rojnemevan. Çimkî xebera mine rexnekirinê dha gelekî zar bû, ne ku nivîsar. Ez hîmlî civînê koma nivîskarê kurdada diaxivîm, gava pirtûkê nivîskarê kurda dihatine enenekirinê (lênihêrandinê).
“W. û R.”: Ji kerema xwe re tu dikarî bi kurtasî behsa destpêkirina xwe ya nivîsîna rexneyê bikî? Te çawa biryar da an çi te bi ber rexnegiriyê ve birî?
E. S.: Sala 1958-a pirtûka Emînê Evdale teze neşir bûbû. Ew veçêkirina destana “Mem û Zîn”-ê bû. Wî çaxî min kûrsa 3-ada dixwend. Min pirtûk xwend. Ew gelekî dûrî ruhê veçêkirina bedewetîê bû. Gelekî sist û prîmîtîv hatibû nivîsarê.
Rojekê jî civata koma nivîskarê kurdada ew “poêm” hate enenekirinê. Min rabû, hûrgilî derheqa kêmasîê wê pirtûkêda xeberda, gelekî berk rexne kir. Civat tevîhev bû. Rojtira mayîn kurê Emînê Evdal Sîdar hate pêşya min û xwest minra bike şer. Lê gundî û hevalê min Fêrîkê Ûsiv kete ortê, nehîşt. Çend roj derbaz bûn, dêkanê me A.Pox’osyan gazî min kir û minra got, wekî Emînê Evdal hatye, şikyatê min kirye û derheqa minda gelekî xirab xeberdaye, dew kirye, wekî min ji înstîtûtê derxin. Dêkan ji min pirsî, çi bûye. Min jêra got. Ewî gote min, wekî Emînra gotye: “Ez nizanim wî xwendkarê me civîna koma nivîskarê kurdada çi gotye, lê her tenê dikarim bêjim, wekî ew xwendkarekî meyî pêşe û em gişk jî jê hiz dikin”. Dêkan minra got karê min nivîsar û koma wan neketye. Paşî wê civatê gotibûn, wekî nehêlin Emerîkê Serdar here civatê wan. Lê ez diçûm û min gilîê xweyî rexne digot.
Helbestvan û nivîskarê meye wî çaxî (lo yê nha jî) hîn nebûbûn rexnekirinêra hesab rûnên. Wana rexnekirin hesab dikirin çawa şikyat, xirabî, întrîg. Wexta pirtûkê wan derdiketin û ewana rêsênzîa dinivîsîn, her tenê çawa kêmasî didane kivşê, çika kîderê şaşya herfa (tîpa) heye. Bi fikra wan, eva rexnekirina pismamtîê bû. Lê rexnekirina wêjeêye obyêktîv ji goveka femdarya wana dûr bû. Lema jî wana rexnekirina wî cûreyî hesab dikirin çawa dijminayî, xayîntya berbi wêjea kurda. Telebextra, eva yeka hetanî nha jî usane.
Xênji wê yekê, wekî wêjea me ser dereca pêwîst nîne, hela serda jî yekî, ku dixwaze tiştekî teze bîne nava wêje yanê jî xebera xweye rexnekirinêye obyêktîv bêje, wî hesab dikirin û dikin çawa xayînê çanda me.
“W. û R.”: Nêrîna te ya li ser rexneyê xwedî çi paşxaneyê ye? Tu di bin bandora kî de zêdetir mayî?
E. S.: Alîê rexnea wêjeêda hukmekî mezin rexnegirê rûsayî mezin Bêlînskî ser min hîştibû. Min gotarê wî usa dixwendin û dimihandin, çawa merîkî tî avê vexwe. Nava meda çend merî hebûn, yê ku pirî-hindikî wêje û rexne fem dikirin û minra digotin “Bêlînskîê kurda”.
“W. û R.”: Gelo rewşa rexnegiriyê çawaye li nav kurdên Qefqasyayê?
E. S.: Çawa jorê hate gotinê, rexna wêje nava kurdê Kavkazê (îlahî Ermenîstanê) rewşeke başda nîne. Raste, himberî salê 1930-1950-î wêjea me bi serî efrandarêd meye cahil êpêceyî pêşda çûye, rexnegirya me jî bi gavê biç’ûk pêşda çûye. Dawya dawîê em gihîştin wê yekê, wekî “lawika” îdî usa tûj bersiv nedidan, hînî rexnekirina wêjeê bûn. Badilhewa nîne, wekî kurdzan Tomas Boîs (Thomas Bois) pirtûka xweye “The Kurds”, ku sala 1966-a Bêyrûtêda çap bûye, nivîsye: “Emerîkê Serdar merivê pêşine, ku destbi rexnekirina edebyeta (krîtîka edebyeta) kurda kirye” (rûpêla 128).
“W. û R.”: Em te weke rojnamegerekî Rya Teze jî dizanin. Ji bo wêjeyê ger ez bipirsim, ciyê rexnegirî û wêjeyê çiqasî giring bu ji bo Rya Teze?
E. S.: Ew, çi ku dihate gotinê û kirinê, hîmlî rûpêlê rojnema “Rya teze”-da bû, çimkî tu organeke meye weşanêye mayîn tunebû. Ez bêjim, gava sala 1962-a ez rojnema “Rya teze”-da derbazî ser xebatê bûm, gele gotarê mine rexnekirinê rûpêlê rojnemêda çûn. “Lawik” ji vê yekê tirsyan, zanibûn sirê wê bigihîje wan jî, lema jî gihîştine hev û êrîş anîne ser berpirsyarê rojnemê Mîroê Esed, wekî virhada gotarê Emerîkê Serdare rexnekirinê çap neke. Ewî alîê xweda gele cara yan nedihîşt gotarê mine rexnekirinê rojnemêda derên, yanê usa seqet-suqet dikir, ku ewana îdî kemala xwe unda dikirin. Dawya dawîê ewî minra got terka gotarê rexna wêjeê bidim, çimkî “lawik” wana rind qebûl nakin. Lema jî rûê dilsarî û peyketinêda daxwaza min rexnekirinê bere-bere kêm bû.
“W. û R.”: Ji bilî ked û xebatên te yên di derbarê rexnegiriyê de, li nav kurdên Qefqasyayê rewşa rexnegiriya wêjeya kurdî çawaye? Kî rexneyên wêjeyê dinivîsê, kî xwedî berhemên rexnegiriyêne?
E. S.: Bira xwendevan nefikire ez pesnê xwe didim, lê rastî ewe, wekî ji roja pêşinda destpêkirî hetanî nha her tenê min gotarê rexnekirinê nivîsîne û rojnema “Rya teze”-da (usa jî rojneme û kovarê ermenî û rûsîda) dane weşandinê. Çiqas ez zanim, ne Gurcistanêda, ne jî Azêrbêcanêda merîkê usa tune, ku her tenê rexna wêjeêva mijûlbe. Raste, car-cara rojnemê wan komaraye kurdîda gotarê rexnekirinê têne weşandinê, lê ew jî gelekî prîmîtîvin, analîza wêjeê obyêktîv wanada tune. Berhemê rexnegirîê tunene û ez nikarim navê wan meriva bidim, ku car-cara gotarê “rexnekirinê” dinivîsin.
“W. û R.”: Gelo kovarên li ser wêjeya kurdî hene? Ev hinekî pirseke ansîklopedîke û dirêje lê tê bikaribe çi bibêjî ji me re?
E. S.: Raste, ez bawerim: him Bakûrda, him Başûrda kovarê wêjea kurdî hene, lê, telebextra, bawer bikî ew nakevin destê me. Ez wera bêjim: wextê Sovêtê kovarê wêjea kurdî tunebûn, nha jî komarê Sovêta berêda tunene. Her tenê Ermenîstanêda çend sala pêşda almanaxa wêjea kurîye salewextê “Bahara teze” (bi zimanê kurdî) dihate weşandinê. Le eva îdî çend sale ew jî tune, dernaê. Lê ez zanim Avropaêda gele kovarê çand û wêjea kurdî têne weşandinê. Mesele, ez zanim wextêda kovara “Roja nuh”, “Pênûs”, Almanaxa Înstîtûta Parîzêye kurdî (bi zimanê fransî) û yêd mayîn dihatine weşandinê.
“W. û R.”: Gelo berhemên te yên li ser rexnegiriya wêjeyê hene? Û tu niha li ser çi dixebitî?
E. S.: Sala 2011-a berevoka gotarê mine “Bijare” (bi zimanê kurdî û rûsî) Yêrêvanêda hate weşandinê. Wêda çend gotarê mine rexna wêjeê hebû. Lê pirtûkê mine xût rexna wêjeê tunene. Nha jî ez ç’evada merûmim û nikarim gele tiştî binivîsim.
“W. û R.”: Tu çiqasî dikarî wêjeya kurdî ya Bakurê Kurdistanê bişopînî? Nêrîna te ya li ser wêjeya Bakur çawaye?
E. S.: Ez gelekî haj wêjea kurdî li Bakûr nînim. Min êpêce efrandinê Apê Mûsa (Mûsa Enter), Mehmed Uzun, Medenî Ferho, Fîrat Cewarî, Konê Reş û yêd mayîn xwendine. Wera rast bêjim, bi tomerî Bakûrda wêjea rast kême. Ez zanim, nivîsara tirkaye vekirî gelekî pêşdaçûyîye (îlahî novêl û roman). Û eva yeka çira hukumê xweyî baş li ser wêjea kurdî nahêle? Wêjea kurdîda guhdarîê nadne ser psîxologîa nîgara, nitirandina dinya wane hundur, sazkirina nîgarê rast û rêal, nîşandayîna jiyana rêal… Nava nivîsara wanda bang dha geleke, ne ku mecalê bedewetîê.
“W. û R.”: Li Bakurê Kurdistanê cara pêşiye ku kovarek tenê li ser rexne û analîzên wêjeyê tê çapkirin. Û ev hevpeyvîn jî di wê kovarê de ê çap bibe. Tu dixwazî çi bibêjî ji bo kovarê? Çi şîretên te hene ji bo me xwendekar û xebatkarên kovarê re?
E. S.: Ez gelekî şame, wekî nava me, kurdada, kovareke mexsûs heye, ku derheqa pirsê rexnea wêjeêda dinivîse. Telebextra, hetanî nha tu hejmareke wê neketye destê min, min nexwendye û ez nikarim bêjim gelo dereca wê çawane. Lê ew yek, wekî kovareke usa tê weşandinê, xweber tiştekî şabûnêye. Daxwaza min ew bû, wekî kovarê guhdarya mexsûs bida ser heralî analîzkirina efrandina bedewetîê, kêmasî û destanînê wê bi bawerî nişan bida û bi wî teherî alîkarî bida pêşdaçûyîna wêjea me. Rast gotine: bêy rexnea wêjeê pêşdaçûyîna wêjeê nikare hebe. Lê wê yekêra tevayî min dixwest kovarê alîkarî bida bilindkirina dereca xwendevana, rastqîmetkirina şuxulê bedewetîê. Dha rind dibe, wekî rûpêlê kovarêda dîskûsîa bêne derbazkirinê derheqa pirsê wêjeêye cuda-cudada, yanê qîmetkirin û analîzkirina efrandina tezeneşirbûyîda. Wê gelekî baş bûya, eger kovarê wargê kurdada civînê xwendevana derbazkira, haj xwestin û ramanên wan hebûya.
“W. û R.”: Gelo em ê tucarî we li Diyarbekirê bibînin? We dil heye hûn carekî werin Diyarbekrê?
E. S.: Hertim xiyala min bûye, wekî herime Bakûr, ne tenê Amedê, lê usa jî cîê mayîn. Gotî bîr nekin, wekî pêşîê min ji wan dera hatine. Pêşîê ji Şengalê revîne Xezalîê, deşta Bişêrîê, Serhedê, wê şûnda Împêrîa Rûsîaê (Ermenîstanê). Û xiyala min ew bûye, wekî ez herim cîê pêşîê xwe, tebyeta wêderê bibînim, bîn-boxsa wêderê tex’mînkim… Eva xiyala mine hertimî bûye. Bira Xwedê bike, wekî ez karibim rojekê bibim mêvanê welatê kal û bava. Lê, telebextra, tê kivşê ev xwestina min wê neê sêrî, çimkî ez îdî temenê xweda mezinim (weke 80 salîme) û ç’evada belengaz bûme. Lê ez zanim, wekî Bakûrda, îlahî Amedêda, xwendevanê min gelekin û ew yek min dide şakirinê û ruhdarkirinê.
Dawid Yeşilmen
kovara “Wêje û rexne”
(Amed)
Gulan, s.2014-a, №2
Usa jî van hevpeyvînê Emerîkê Serdare mayîn bixûnin:
Добавить комментарий