XWESTINA ME – XWENDEVANA (1966)

XWESTINA  ME –  XWENDEVANA

         Çendekî şûnda wê bibe qur’lt’a nivîskarêd Ermenîstanê. Berê wê qewmandina berbiç’ev me dixwest careke mayîn jî dengê me –  xwendevana bigihîşta efrandarêd me, bona kîjana ewana dinivîsin, ber kîjana ewana hesabdarin. Bira ew bizanibin, wekî çi xwestinê me ji wana hene. Xwestinêd me gelekin, lê îro em tenê derheqa çend xwestin û kêmasyada xeberdin.

* * *

         Wekî ez bêjim min temamya prosêsa mirinê usa tê derxistye, çawa ku merîk bimre û teze sax’be, dibe ku hinek bawer nekin. Lê min ew yek zef rind tex’mîn kirye, ew jî… bi qewata xebata bedewetîê, gava romana Cêk Londone “Martîn Îdên” xwend. A derheqa xwendevanê hada bûye, ku şayîrê mezin Gyotê gotye: ez xwendevanê usa dixwezim, kîjan wextê efrandinêd min dixûne, dinya dor-berê xwe, xwe, min bîr dike û dikeve nava wê dinyaê, derheqa kîjanêda ez nava efrandina xweda dinivîsim. Hilbet, vêderê gilî berê ewlin hema derheqa me’rîfeta nivîskar bi xwedane. Em, xwendevan, hela vê gavê vê yekê ji nivîskarêd meye kurd naxwezin (wekî bixwezin jî, ne gunekarîye), lê em dixwezin (û ew nikarin wê xwestina me nedne razîkirinê), wekî em xwe nava efrandinêd wanda bibînin, emrê xwe, xeyset û xwestinêd xwe, dor-ber û kirinêd merivêd me bibînin, bi gilîkî, bi serî nîgarê efrandinê em xwe bibînin û xwe nas bikin.

         Lê eva xwestina me, telebextra, hela dimîne çawa xwestin. Gelek cara çawa razîkirina vê xwestina me efrandarêd meye kurd (gilî ne derheqa gişkadane) şuxulê usa raberî me dikin, wekî me dewsa xwendevanêd salêd 30-î datînin. Nava poêzîa meda şarûr û bilbil, gul û bilbil ewqas bê hesabin, wekî gelek cara şayîrêd qur’nê orte alîê xebtandina wanda wê xwezlya xwe çend şayîrêd meye nha banyana. Hela hetanî roja îroyîn jî çend şayîrêd me bi “gurz û k’emenda”, bi devî “Elîê şêrê Xwedê” mera xeber didin. Gilî vêderê ne ku tenê derheqa cûredane, lê cûrê fikrandina şayîrtîêdane. Û gelek cara qewimye, wekî eger sala nivîsara wê şiêrê tunebûya, merya nikaribû tê derxista, gelo ew efrandina çi wextîye. Şayîrê meyî îro dertê derva, dibîne, wekî gemîêd meye e’rşê-ezmana digerin, hindik maye merivê meyî sovêtîê here, bi desta xêlya Hîvê hilde, li rûê erdê şuxulê dewranbêje ecêb dike, lê gava şayîr vedgere malê, ber textê xweyî nivîsarê rûdinê, wan ecêbê dewrana me “bîr” dike û gul û bilbilin, ku dir’ijine ser kax’azê ber wî. Hilbet, çetine derheqa emrê tezeda binivîsin, lê gotî bê nivîsarê, çimkî her efrandarek t’enê û t’enê bi nîşandayîna dewra xweva mezine. Lê nava nivîsarêd hinek şayîrêd meda hela formalîzm geleke û naê kivşê, ku ji wê dûr dikevin. Hilbet, p’êgada çûyîn dha hêsaye, ne ku gava r’êke teze vedikin.

         Hal dha xirabe di dereca nivîsara meye vekirîda. Eger poêzîa bê vê yanê wê me’nîê nikare ewqasî t’am emr bi heq derecêd wîva nîşan bide, lê ew “efûkirina” prozaê tune. Ew gotî bibe neynika emrê eynsî, îlahî, gava van ax’rya nivîskarêd me romana dinivîsin. Ê, wexta roman tê nivîsarê, gotî ew emr bi her atrîbûtekê wîva bîne ber ç’evê me. Lê rastî ewe, wekî hinek nivîskarêd me em, xwendevanan, danîne dewsa xwendevanêd salêd 30-î, gava nava meda xwendevanê eynsî bi fikra wê xeberêye t’am hela tunebû û lîtêratûra me jî teze pêşda dihat. Wî çaxî her mqaleke mînanî oçêrka sist dikaribû dewsa şuxulê bedewetîê derbazbûya, lê ew yek xwendevanêd roja îroyîn îdî nikare bide razîkirinê. Çimkî gelek nivîskarê me ji emr hatine bir’înê, ser xwe naxebitin, çi zanibûn, ser wê dereca zanîna xwe sekinîne. Lê xwendevanê meyî nha, bi tradîsîaêd  lîtêratûrêd ûrisa, ermenya, azêrya û cimetêd  sovêtîêye bratîêye mayîne pêş hatye terbyetkirinê û zane lîtêratûra eynsî kîjane. Hinek nivîskarêd me hela çawa lazime haj aûdîtorîa xwe tunenin, ew naçne gunda, rastî xwendevanêd xwe naên, fikrêd wan û xwestinêd wan nizanin.

         Kevir ber dêst tune, dixweze dîwarê kevirî dayne. Nizane çi çêke, destbi çêkirinê dike. Ziman nizane, lê şuxulê bedewetîê dinivîse, erf-edet, deba cimeta xwe nizane, lê derheqa wanda dinivîse.

         Tiştê wekî rind hukumî ser min dike, çiqas jî wext-wede derbaz bin, ew ji bîra min naçin. Lê ez şuxulê hinek lawikê meye vekirî dixûnim, qet nîgarek bîra minda namîne, mînanî qeret’ûêd şevê tên ber ç’evê minra derbaz dibin, ne ez xeysetê wan dihesim, ne cûrê xeberdana wan, ne jî ez tex’mîn dikim, wekî ew merîne saxin.

         Fîlosofekî rind gotye, wekî ji wê yekê hêsatir tişt t’une, gava usa binivîsî, ku t’u kes ji te fem neke. Telebextra, nha nava meda şayîrêd usa hene, ku dicedînin pê rêbûsa xwendevanêd xwera xeberdin, ew jî gelek cara qewl-qrarê rêbûsê pê şikla û herfa têne nîşandayînê, lê qewl-qrarêd efrandarîya wî teherî jî qet tunenin.

         K’êlm nava poêzîa meda geleke. Eyane, wekî k’êlm, çiqas jî ew derheqa tiştê baş û ferzdabe, nebûye û nabe şuxulê bedewetîê. Lê çend şayîrê me tînin tên libasê “bedewetîê” k’êlmê dikin û çawa şuxulê bedewetîê raberî xwendevana dikin. Xwendevanê eslî jî tîne tê wî libasî ser hiltîne (wan çend êpîtêt, himberîhevkirin û sfetê zorkuştî ji “efrandinê” dûr dixe) û dibîne, wekî şayîrê wî cûreyî çiqasî dûrî ruhê şiêr û şayîrtîêye. Raste, êpîtêt, himberîhevkirin, şikl şiêrê dixemilînin, lê t’u wexta gizêrê nakin mewîc. Bê hemdî merya serhatya nivîskarê ermenya Mûrasane “E’seyî xanim” tê bîra merya. “Şiêrnivîsara” ha eger p’ir’î-hindikî wextê destpêbûna lîtêratûra me dikaribû biqewimya, lê nha gotî dergê lîtêratûraê (wê zyareta bik’ir – gilî St. Şahûmyanin) ber şuxulê usa berk bidne dadanê.

         Çiqas jî ecêbbe, lê îzbatîye, wekî hetanî roja îroyîn cem çend şayîrêd me (ew jî cahila) tex’mînkirina ruhê miletîê, çap û rîtmovka miletîê yanê tune, yanê jî ewqasî kême, wekî naê tex’mînkirinê. Bi gilîkî, wekî talanta wane şayîrtîê hebûya, bêy e’şaretya jî wê ruh, çap û rîtmovka miletîê bihata tex’mînkirinê. Wexte, wekî ew merîê, ku nikaribin bibin şayîr, wanra bêjin,  wekî dest ji wê k’arê bikişînin, çimkî eger dixwezî bistrêyî, bra can, gotî dengê te hebe, ew jî ne ku t’enê k’êlma xelqê hîn bibî, lê usa jî gotî k’êlma teye xwexwetîê hebe. Gilî ne berevokadane, lê me’rîfeta şayîrtîêdane. Yek dikare biqewime çend berevok neşir kiribin, lê şayîr nîbe, rast usa, çawa çend kilam gotin hela nîşana dengbêjya t’am nîne.

         Me dixwest, wekî sidqê şayîr û nivîskarê me hevra sax’ bûya, ewana xêrxaz û komekdarê hev bûna. Lê, telebextra, gava ewana derheqa hevda dinivîsin, zef fer’ih’ tê kivşê, wekî heleqetîêd wan hevra çawanin. Û eva berbirîbûna sûbyêktîv gelek cara zyanê dide şuxulê pêşdaçûyîna lîtêratûra me, xwendevana dide xalifandinê û mesela p’ak  nîşanî wan nake. Eger meremê tomerî yeke – pêşdabirina lîtêratûra meye – wî çaxî bona wî meremî bira her cûre hevnehizkirin alîkî bimînin, lê her yek alîê xweda qulixî wî şuxulî bike. Çira ewqas kitêbêd meye teze derketine, lê p’aê wanî p’ir’ê mane bê rêsênzîa. Çimkî efrandarêd me naxwezin “k’êfa” hev k’evin. Ê, eva bû? Lê k’u ma şuxulê meyî tomerî, ew şuxul, bona kîjanî her yek me alîê xweda dixebite?

         Ne axir qîmetkirina kitêba teze neşirbûyî bi xwe kivşkirina rya lîtêratûra meye sibêye. Alîê mayînda, ew yek, wekî kitêbê teze neşirbûyî xeberdanê pêşda naynin, xwendevana mecbûr nakin, ku ew bona başbûna wan pêşda bên û fikra xwe bêjin, bi xwe îdî gelek tiştî dibêje. Yanê jî wexta rêsênzîa rast tê nivîsarê, kitêb heq tê krîtîkkirinê, ew çira dixeyîdin, ne axir ew jî, xwendevan jî zanin, wekî rêsênzîst raste, çira wê rastîê xweyî nakin, wekî lîtêratûra me temizbe, dha zû û rind pêşda here.

         Vê mqalêda derheqa destanînada nehate xeberdanê (ew yek ji nêta vê mqalê der bû), şikir ew gelekin û rûê wandane, wekî em gihîştine têderxistina van kêmasya. Lê gava em fem dikin gotî bona hilanîna wan kêmasya jî şerkarya berk bikin, ew şuxulê yekî, duda nîne, lê şuxulê meyî tomerîye.

         Raste, nava mqalêda çend cya xeberêd “ez”, “min” hatine xebtandinê, lê, hilbet, xwendevanê meye ezîz tê derdixin, wekî gilî ne ku derheqa nefsa canê merîkîdane, lê wê ordîa xwendevanadane, ku nha îdî şikir nava me, kurdêd sovêtîêda, heye.

“Rya teze”, 13-ê noyabrê s. 1966