TEBYET  NAVA  LÎTÊRATÛRA  KURDAYE  SOVÊTÎÊDA

         Nava efrandina bedewetîêda nişandayîna tebyetê bê me’nî û bê fikir nîne. Tebyet bi xwe gelekî bedewe. Wexta ew bi hostatî nava efrandinêda tê nîşandayînê, xeml û rewşeke dha mezin dide wê. Xwendevan wextê efrandina usa dixûne, temamya bedewya tebyetê tê ber ç’evê wî.

         Şayîr Q. Mirad nava çend xetê biç’ûkda temamya sifetê tebyeta baharê nîşan daye (“Bahar xewê rabû”). C. Celîl şiêrêd “Elegeza min”, “Berbi ç’yaê Elegezê”-da tebyeta ç’yaê xweyî hizkirî bi bedewetî daye kivşê. Fêrîkê Ûsiv bi qewmandinêd tebyetê temamya sifetê deweta kurda nîşan daye (“Deweta tebyetê”): ba rûvîê dewetêye, erd tvdarekê dewetê dibîne, ewr def û zurnê dixin, brûsk syarin û berbi beyara dipekin, dûman xêlya bûkêye, keskesor govenda kurdaye pirawaze, dengbêjê wê dewetê teyr-teyredane.

         Nava şiêra xweye “Nexşê tebyetê”-da Şikoê Hesen wî demê tebyetê nîşan dide, wexta “baran dibare”, “dinya xwe dişo” û “ba dizare”. A wî çaxîye, wekî

Û ba e’wrê reş

Şiv dike, dajo,

Çawa şivanê

Kerê pêz bajo.

         Lê şiêreke mayînda ew p’encê roêye zêrîn himberî qeytana al dike û “wexta p’enc dide nedîra te’vê”, ew p’encê zêrîn “dora heç’ê qerqaş dibine e’gal” – û Elegeza naz kubar dikene, xêlya xweye xas dide alîkî, sîng-berê k’aw xanê dikin û

Ç’yaê der-dor ji h’eyr-h’ewasê

Dest didin hevdu, radibin reqasê.

         Sehîdê Îbo sifetê “Payîza Moskvaê” wa nîşan dide:

Ezman pîra nemirnejî,

Hingil bi av bûne t’ijî,

Dilop dikin, dibin baran,

Radmûsin ban û meydan.

         “Ezman cilka ewra davê ser xwe”, “kulîê berfê çawa mircan telp digrin”, “erd û ezman t’ev dibin yek”, “her dera şilî û bagere”, lê

Li nav ezman rakêta me

Payîza me dike bahar.

         Şayîr nava tebyetêda hêsa dibe, der-dorê wî kulîlk û gulin, bahara xweşe, ew xweber jî nava tebyeta cinetîda cahil bûye û dilê wî mînanî saz jêra distirê. A eva fikir û bedewya şiêra Mîkaêlê Reşîde “Pey baranê”-ra.

         Şiêra Simoê Şemoye “Yek ez, yek kanî, yek jî dilê min” şiêreke lîrîkîêye delale. Gul vedibe – şayîrî şaye, ç’ivîk difire – e’şqê şayîrr’a tîne, “tebyet bedewe pêra şa dibin” “yek ez, yek kanî, yek jî dilê min”.

         Şayîr hertim p’aê pirê şikil û himberîkirina ji tebyetê hiltîne. Vê derecêda jî tebyet komekeke mezin dide, wekî bedewya efrandinê dha gelek be.

         Tebyet ne ku tenê rewşeke bedewetya lîtêratûraêye, lê ew usa jî mecaleke başe bona rind dîharkirina halê qewmandina. Nava şuxulêd usada efrandar yan bi cûrê kontrastê, yanê jî bi cûrê nonîhevkirinê hal yanê qewmandina dha bi fireh nîşan dide. Vêderê jî, çawa dibêjin, nîşandayîna tebyetê bê fikir nîne, tebyet nava efrandinada pasîv nîne, ew eseyî qewmandinara girêdayîye. Emînê Evdal nîşandayîna tebyetê xwera dike mecal (“Gulîzer”), wekî zulma dewrana berê dha bi bedewetî nîşan bide. Avtor nîşan dide, wekî wexta wê dewrana berêye xirabda qetlê dikin, tebyete pirmijîye, lê wextê Zerê û Zoro digihîjin mirazê xwe, tebyeta der-dorê wan şaye.

         Poêma Ûsibê Bekoye “Sih’îd”-da bi cûrê kontrastê tê nîşandayînê, wekî çawa Îrana cînarda tebyete xweşe, zeynete, her tişt nava wêda aza û şaye, lê rûê qeydemexlûqetya kapîtalîstîêda wî welatîda tiştêd nebînayî tên serê merya. Merî, ew ewledê wê tebyeta cinetî, tê zêrandinê. Dêmek, tebyete xweş û başe, lê emrê merîê wêderê ne t’u emre.

         Nava proza meda jî nîşandayîna tebyetê cîkî mezin digre. Nava çend serhatîêd Hecîê Cndîda (“Zozan”, “Siba teze”, “Ji gunda gundek”) tebyet rind qewmandinara tê hûnandinê, komekê dide dha dewlemendbûna syûjêê.

         Xweşe tebyeta Eyntabê (romana Ereb Şamîlove “Jîyîna bextewar”). Hewasa merya gelî-geboz, ç’ya-banî, mêrg û zevîê wêra tê. Ç’yaêd wê bi mêşa hatine wergirtinê. Her dera xule-xula ava kanîêd sare. Tebyeta vira eynî zeynete. Lê tu were binihêre nava vê zeynetêda merî nikarin pakî ebûrê xwe bikin. Bedewya tebyeta wî erdî û belengazya bnelîêd wir t’u wexta ji bîra xwendevana naçin.

         Hilbet, em dikarin meselêd ha dha gelekî bînin. Lê çapa mqalê mecala wê yekê nade me. Me dixwest çend pirs jî derheqa wê yekêda bigota, wekî çawa çend şayîrêd mera li hev nehatye bedewya tebyetê rind bidne kivşê û bigihînin xwendevana. Wexta efrandinêd wan dixûnî, dibînî, wekî ne bedewya tebyetê wan efrandinada heye û ne jî tu tê derdixî, ku derheqa tebyetêda nivîsîne. Ewana dixwezin pê xeberêd “kulîlk”, “mêrg”, “sosin”, “zevî”, “kanîê avxweş”, “sorîn”, “gulîn”, “bahar” û yêd mayîn tebyetê nîşan bidin. Lê rastî ewe, ku pê xeberêd usa tebyetê nîşan nadin. Şayîrê me’rîfet bîn û boxa tebyetê tê derdixe, bedewî û nazkaya wê dibîne, maşoqê wêye û bêy wan xeberêd şablon jî usa dinivîse, wekî xwendevan bedewî û bi cî xebtandina tebyetê ber ç’evê xwe dibîne. Yanê jî carna diqewime, ku çend  şayîrêd me bê me’nî û bê fikir derheqa tebyetêda dinivîsin. Gerekê me’nya nîşandayîna tebyetê hebe.

“Rya teze”, 11-ê aprêlê s.1963

VEÇÊKIRINA  FOLKLORA CIMETA KURDA

JI  ALÎÊ  NIVÎSKAR  Û  ŞAYÎRÊD  ERMENYADA

         Sal û zeman hatine û buhirîne, gelek cara pêva dijmina li xwelya cimetêd ermenya û kurda ketye, lê çiqas jî te’vî û teyroka terîqa dewranêd derbazbûyî hatine-çûne, wan herdu cimeta şbêta brêd helal hevra cînartî kirine, tevî şîn û şaya hev bûne, hevra xebitîne, rabûne û rûniştine, gelek cara jî bi mêrk’îmî tevayî pêşberî dijminê devxûn şer kirine.

         Gelek mesele û nîşanêd wê dostîê hene. Meseleke wê dostîê jî nava folklora herdu cimeta hatye kivşkirinê, wextê wekîlê miletekî bi sidqê qenc, bi bratî nêzîkî nimûnêd efrandina cimeta mayîne zargotî bûye, bi dilê xwera ew nimûn hildaye, veçêkirye, jê hizkirye, nêzîkî dilê xwe, nêt û meremê xwe kirye. Vî alîda emek û kirinêd nivîskar û şayîrêd ermenyaye bi navûdeng pirqîmetin. Hela wextê xweda  nivîskar û şayîrê ermenyaye klasîk (Abovyan, Raffî, Papazyan, Îsahakyan û yêd mayîn) derheqa folklora kurdaye dewlemendda gotine, ew baş qîmetkirine.

         Kê me ji “Lûr-de-lûr”-a V. Papazyan hiznekirye, ser nekelyaye, bona bext û mirazê Heso û Zelxa evîn nek’ewgirye, ser kirin û mixenetya ax’ê hêrs nebûye?

         Eyane, wekî qnyat û h’îmê vê efrandina edebyetê nemirî V. Papazyan ji folklora cimeta kurdaye p’ir’awaz hildaye. Kilama cimeta kurdaye “Heso, rebeno” bûye binyata vê poêmê. Hela heta roja îroyîn jî ew kilam nava cimeta kurdada tê gotinê û stranê. Dewrana berêye zulmêda cahil nikaribûn bigihîştana mirazê xwe. Eve him lêytmotîva efrandina zargotina cimetê û him jî ya poêma V. Papazyane “Lûr-de-lûr”. Ax’aê nepakî, neqenc bona nehêle, wekî Heso û Zelxa evîn bigihîjne mirazê xwe, nemamîke usa dike, wekî qurn û dewranada tê gotinê. Raste, emirda Heso û Zelxê nagihîjne mirazê xwe, lê altindarya moralîê ya wane, ax’aê nemerd ber cimetê rûreş, sekesiz dibe û digihîje wê derecê, wekî ew ji kirina xwe şerm dike. Lê Heso û Zelxê binê qeyaêda, ax û berê sarda digihîjne hev. Lê sewta blûra Heso!.. Wexta Heso digujîne blûrê, hemû tişt ker’ dibe, merî hijmekarê sewta blûra wîye şîrine. Ne axir sewta blûra Heso ew sewta sazbendya cimeta kurdaye nazike. V. Papazyanê dost û pismam ji wê sewta blûrê, ji sewta sazbendya cimeta kurda hizkirye, ew sazbendî bi dilê wî bûye, ew bi xwe jî ser wê sewtê bengî bûye, lema usa şîrin, usa bi dil û can pesnê wê daye.

         Evîntya Heso û Zelxo bêmiraz evîntîke helale, temize. Ew evîntya helale, çimkî bi zarê cimetê hatye gotinê û paşê bin qelema V. Papazyan merivhizda bûye nimûnê lîtêratûra cimeta ermenyaye here baş.

         Dost û pismamê cimeta kurda, şayîrê ermenyayî klasîk Av. Îsahakyan jî nimûnêd folklora kurda bi dilê xwe veçêkirye û ew bi hewaskarî têne xwendinê.

         Gelek dur’ û cewahirê zargotina cimeta kurda hene, yêd ku hetanî niha jî wexta meriv dixûne, dişewite bona bext û mirazê evîntya qurç’imandî û ser nepakîê hêrs dibe… Dur’ û cewahireke usa poêma “Memê û Eyşê”-ye. Nivîskarê ermenyayî meşûr Hmayak Sîras ev poêma bedew hildaye û veçêkirye. Zulma Tahar ax’a û qulixa eskerîê usa dikin, wekî dê ewledê xwe dikuje, destê Memê û Eyşê ji hev diqetînin. Tahar ax’a bona nepakîê, bi meremê xirabîê Memê dişîne eskerîê û hîvîêye, wekî wê Eyşa bedew bistîne. Lê wîra ew yek li hev naê. Memê û Eyşa delal dimrin, lê hevdura qelp dernaên. Eyşê bêsebir hîvya Memêye, evîntya wêye helal guman kirye dilê wê. Ew bawere, wekî Memê halekî çiqasî girandabe jî, ew gerekê vegere bê, û ew tê. Kontrasteke çiqas mezine: evîntî û mirin ber hev sekinîne, şerê wane, lê navçîgara wan jî dêye… Bi destî dê Memê tê kuştinê!.. Şîna dê çi şîneke girane, derdê dê çi derdekî mezine!.. Xwendevan t’u cara bîr nake, wekî sebebya wê şînê û wî derdî Tahar ax’a, dewrana berêye zulmê bûn.

         Ew poêma cimetê usa jî nivîskarê ermenyayî eyan Sarmên veçêkirye û ew navkirye “Evîntya kuştî”. Sarmên usa jî li ser nimûnêd folklora kurdaye mayîn xebitye û gelek tiştêd kurdî tercmeyî zimanê ermenî kirye.

         “Mem û Zîna” meye delal hukumî ser gelek meriva kirye û gelek şayîr û nivîskara ew hildane, veçêkirine û kirine kanya efrandinêd xwe. Şayîr û nivîskarêd ermenya jî eva poêma hildane û veçêkirine. Şayîr Sox’omon Taronsî eva poêma veçêkirye û kirye pîêsa çapkirî û ew pîês ser gelek dik’êt têatrêd rêspûblîka me û ji rêspûblîkaê der hatye nîşandayînê. Lê şayîrê ermenyayî progrêsîv Karapêt Sîtal Amêrîka dûrda 3 cara ev poêma veçêkirye û daye neşirkirinê.

         Şayîr û nivîskarê ermenya usa jî poêma “Sîabend û Xecê” ya zargotina cimeta kurda hildane û veçêkirine. Dewrana sovêtîêda ew poêm şayîrê ermenî Hovhannês Şîraz veçêkirye.

         Vê gavê, bin te’va Oktyabra geşda, dostî û bratya cimetêd ermenya û kurda dha qewîn û berk bûye, dha gelek şayîr û nivîskarê ermenyaye bra bi sidqê qenc nimûnêd zargotina cimeta meye dewlemend hiltînin û veçêdikin, hinek jî wana tercmeyî zimanê ermenî dikin. Ew tradîsîaêd baş, ew tradîsîaêd xêrxwazîê rojêd meda dha pêşda diçin û komekê didin dha qewînkirina bratî û pismamtya ermenya û kurdaye bi qurna.

“Rya teze”, 22-ê fêvralê s.1962

MIN  ÇIRA  DEST  JI  ŞAYÎRTÎÊ  KIŞAND?

Dîwaro, tera divêjim,

Bûkê, tu guhdarbe.

(Mesela cimetê).

         Wextekê (ew jî zemanek bû, ha) ez jî şayîr bûm, ew jî şayîrekî erhede.

         Wî çaxî nizam dar li kewê ket yanê jî kew li darê ket, şiêreke min bi navê “Edlayî” gazêtekêda neşir bû.

         Ez heyrana ç’evê lawika bim, wana şiêra min danî rex şiêra klasîka, ez birim, gîhandime ber p’er’ê ezman.

         Pey wêderêra ez gelekî pişika xweda werimîm. Min got: “Pey, lê ez şayîrim!”

         Û min rojê 2 şiêr dinivîsî û dikire hewarze – “Ezim şayîr, ezim dengbêjê dila, gula lîtêratûraê, hostaê xebera, ezim ha ezim!”

         Ew wext-wedekî usa bu, wekî nava meda çiqas merîê xwendî hebûn, çiqas merîê, ku herf nasdikirin, temam jî şayîr, nivîskar û aşiq bûn. Ê, ez jî înstîtûtêda, hela fakûltêta ziman û lîtêratûraêda hîn dibim, dêmek, ez jî şayîrim. Ya duda, şiêra mine neşirbûyî derheqa edlayêdane. Kî, ku miqabilî şiêra minbe, bizanbe, ew jî dijminê edlayêye. Em, şayîrê kurdê sovêtîê, temam jî weke hevin, ez jî usa dinivîsim, çawa ku gişk dinivîsin. Lê ya krîtîkaê!.. Ewê çi xelqê kirye, wekî çi min jî bike. Xwe destê min p’elawa bavê krîtîkaêda neşewitye, wekî jê şerm bikim. Min serê rê û me’nya hemûşka bir’ye.

         Lê min nizanbû, wekî ew şayîrtya minê zûtirekê wê ber minda bimîne.

         Rojekê jî ecêbeke giran hate serê şayîrtya min. Bextê şayîrtya minra gazêtêda şiêra şayîrê me “Kilama edlayê” neşir bû. Çimkî têma şiêrê me yek bû, lema jî min ku ew şiêr xwend, qudûmê çokê min hema berda şkest. Min tê derxist, lê hey lo, lo… t’extekî şayîrtya min kême! Hema wê rojêda terkek li şayîrtya min ket.

         Ez duşurmîş bûm. Oho, lê şayîrtî tenê xwendin nîne. Xwendinêra tevayî tiştekî mayîn jî lazime. Min şiêr careke mayîn jî xwend. Hevekî qudûm hatine ber çokê min, gula e’nya min geş bû, ez fikirîm. “Hi, filankes, hebe-tunebe, sêra te rîfmovkêdane. Tu rîfmovka kilama cimetêye “Destê xwe bide destê min” didî xebatê, lema şayîrtya te bi cîye, erê? Ezê jî niha herim sêra rîfmovka kilamê cimetê jî hînbim û wî çaxî heqê te bême der.

         Ez wê bêxweya rîfmovkê jî hîn bûm, kilamê cimetêye “Destê xwe bide destê min”, “lingê xwe bide lingê min”, “newqa xwe bide newqa min”, “ez bengîme, ez bengîme”, “gede lawko” jî topkir, dizî seqet-sûqet kir, serî binî xist, kire nava şiêra xwe û xwend. Bala xwe daê, çi binhêrim: lê min malxirabî, fikir û tiştê kilamê cimetêye bedewetîê dur’in, lê yê min jî nola k’êzika fistoqene.

         Min careke mayîn jî ew şiêra xwend. Ç’irûsî ber ç’evê min ket. Min tê derxist, wekî sêra şayîrtya wî ne ku rîfmovkêdane, lê kambaxa rîtmovkêdane. Rîtmovka wî nola ya poêzîa şerqîêye, lema jî şayîrtya wî e’silzadeye. Min kitêbêd şayîrê şerqîê temam ezberkirin, hela serda jî yê çend heba p’ekand û bi dilekî baristan xwera got: “De, filankes, niha sirya min hatye, gerekê tu şûr-qemê xwe ber min daynî!” Min şiêrek jî nivîsî. Dîna xwe daê — bêxweya t’aê şayîrtya min vêrsekê ji cîê xwe quloz dibe, lê ya şayîrtya wî tê bêjî erdêva p’erçînkirye.

         Min ew şiêra gele cara xwend, ezberkir, lê dîsa me’nya şayîrtya wîya li min dîhar nebû. Ez duşurmîş bûm, wekî zimanê wî çetine, gelek xeberê nenas nava şiêra wîda hene, min got: “Hi, filankes, min sêra şayîrtya te bi herdu desta girt. Îdî îroda şayîrtya teê serk’ele bilukume, lê ya minê sibêda mîna avtoa şayîrekî me berbi mêrga şayîrtîê bixingile, çilqaske, qilbe”. Sibetirê ez zû rabûm û bi k’el-bîn dest bi hînbûna zimanê kurdî kir. Min usa kir, wekî nava mehnîvekêda kurdya nêr ji xwe dûrxist û meşqûl-meşqûl kurdî hînbûm. Min reşbelekeke dinê jî nivîsî. Bala xwe daê, çi binhêrim, ewê mîrata şayîrtîê dîsa berê xwe ji min guhastye. Pey wêderêra p’ir’î-hindikî hişê min hate serê min û min hilda xwera got: “Heyran, gerekê merî ya mêra unda neke, qewata min vî mêrikîda naçe, ewî dinêdîtîye, çî min wî camêrî ketye? Bese, ezê ji wî kalemêrî dûrkevim û xwe stûê cahilêd hevalê xwe xim. Xwe kula reş minda nehatye, ez hela wî nikarim, lê ez dikarim xwe stûê şayîrêd cahile rind xim”.

         Min şûrê xwe tûj kir, daketme h’erafê meydanê û r’ikêvî ser wan kir. Min şiêrek jî nivîsî û anî himberî şiêrê wan kir, hey lo, lo, dîsa bêfeyde bû. Ez fikirîm: lê yê kulek dîsa ezim.

         Min şiêr û efrandinê wan careke mayîn jî sero-binokir, têderxist, wekî syûjê, kompozîsîa, fikir, ziman, himberîkirin, çêkirina şikila, êpîtêt û yêd mayîn yê wana başin, lê yê min seqet-sûqetin, mînanî kurê H’esê Dûdêne. Lema jî şûrê wanî şayîrtîê usa rind dibire, lê şûrê şayîrtya min çiqas diçe, ewqas ko dibe. Ez wana jî hînbûm, lê kîjanê, ku qeweta min negihîştê, min şikil, himberkirin, êpîtêtê şayîrê meye baş jî p’ekandin, lê dîsa şayîrtî li min nebanbû. Niqitî dilê min, wekî me’rîfeta mine şayîrtîê tune. Ez nikarim t’u tiştekî ser tiştekî xim, ez dikarim hemû tiştî hînbim, bê cî çend destdirêjayê seqet jî bikim, lê wê bêxweya me’rîfeta şayîrtîê ne dikarim hînbim, ne dikarim bi malê dinê bik’irim û ne jî dikarim bip’ekînim. Lema jî min xwe cîda ker’ kir, dengê xwe bir’î û mala xweda ker’-lal rûniştim. Lê cara ew moza şayîrtîê dihate dora min û min jî ker’-ker’ te’rîêda reşbelek rêz dikirin. Lê çawa dibêjin, çerxa şayîrtya min ç’ep zivirîbû. Dîsa xweyê “Kilama edlayê”, tê bêjî e’ynatara, wan roja şiêra “Nexweşya poêtîê” neşirkir. Min bi kulzikî ew şiêra xwend û tê derxist, wekî ew derheqa nezanê nolî mindane û min t’obekir, sond xar, wekî xênji şiêrekê ez îdî t’u cara naçim nava syara, p’alanê şayîrtîê daneynim ser pişta extê xwe û çiqasî jî Şamilê Beko û Egîtê Cimo şîrin-şîrin qeydê “cirîdê” û “Marşa kurda” nexin, ez ne ku tenê ber bi heç’ê Parnasê, lê qet berê xwe nadme k’ir’ê Sîçanlûê jî. Çimkî xasa, xama temam jî hev girtine, hevva k’aş dibin, dixwezin xwe bidne selefê syara. Birê şayîr, te t’irê k’ê ku niha çaw, qet û bendê hespê xwe alozekirine, wê t’emamê herin sêrî? Ha hinekê miqîm gêdûka we’deye kûrda holbin.

         Û wexta min ev herçar xeberêd han nivîsîn, kambax, ew şiêra mine wextekî kete bîra min. Bi tex’mîna min, ew şiêr t’emîye, çawa bona min, usa jî bona çend şayîrêd meye ahil û cahil. T’emya min awaye:

K’ê razaye hişyar be,

K’ê hişyare guhdar be,

K’ê guhdare bizanbe,

Şayîrê bê me’rîfet be,

Qelema şayîtrîê heta sax’be, hilnede.

         Bawermîş bin, eva ku k’arê nede, zyanê qet t’u cara nade.

“Rya teze”, ­­25-ê dêkabrê s.1960