CASIMÊ CELÎL

CASIMÊ  CELÎL

                  Nava cêrga şayîr û nivîskarêd kurdêd sovêtîêye silsileta pêşinda şayîr, xebatçîê mexlûqetîê – Casimê Celîl cîê xweyî layîq digre. Emekê wî geleke di şuxulê pêşdabirin û dewlemendkirina edebyet, medenyeta meye tezeda, hazirkirina kitêbêd dersada.

                  Casimê Celîl sala 1908-a gundê Qizilqulêda (li neh’ya Dîgorê, qeza Qersê) hate dinê. Dê-bavê Casimê biç’ûk gundîne k’esîb bûn û te’lî-tengasya emr hertim mêvanê mala wan bû.

                  Gundê wan nava ç’yada bû. Zar’otya C. Celîl nava wan ç’yada, wê tebyeta batinîda derbaz bû. Lê zar’otya bêxem dirêj nek’işand. Xenîmê edlaya merivayê serê xwe hilanîn û dinya kirine nava xûnê. Destbi şerê hemdinyaêyî pêşin bû. P’areke cimeta mera tevayî mala wan jî sala 1918-a dero-dero bû, kete ser rê-dirbê xerîbe nenas… Zulm û zulmek’arîê dane pey wan û anîn derxistine neh’ya Aparanê. Lê Roma Reş hate vêderê jî, bav û apê Casimê biç’ûk dîl girt û bir. Ew çûyîn bû, ku ew çûn. Ji derd û kula, rûê belengazîê û birçîbûnêda pîrka wîye h’izkirî – Bêzar, dayka wî Cewahir bêwext ji vê dinê çûn. Mirin bû qesasê serê xûşkê wî jî. Nava çend mehada ji vê mala p’ir’nefer t’enê Casimê t’fal ma. Casimê bê dê-bav derê êt’îmxana Aleksandropolê (Lênînakana nha) vekir û wêderê hate qebûlkirinê. Paşê ew êt’îmxanêd Celalox’lîê (Stêpanavana nha) û Yêrêvanêda jî ma. Qewle girane çetin bûn, lê Casimê Celîl ber her cûre çetinaya teyax kir hetanî Ermenîstanêda dîwana sovêtîê hate testîqkirinê.

                  Salêd 1927-1931-ê ew mektebêd Bek’yê û Tbîlîsîêye eskerîêda hîn dibe. Hema vêderê jî ew sala 1930-î derbazî nava cêrgêd partîa komûnîstîê dibe.

               Paşî kutakirina hînbûnê ew sala 1931-ê vedigere Yêrêvanê û tê k’ivşkirinê çawa dîrêktorê têxnîkûma kurdaye Pişkavkazêye pêdagogîê. Ew vê qulixê dike hetanî sala 1932-a. Ji sala 1932-a hetanî sala 1938-a C. Celîl neşireta Ermenîstanêye dewletêda dixebite çawa serwêrê p’ara edebyeta kurda û rêdaktorê cabdar. Wî çaxî şayîrê ermenyayî sovêtîêyî navûdeng Êx’îşê Çarêns serwêrê p’ara bedewetîê bû û hertim bi ç’evekî xêrxazîê neşirkirina edebyeta kurda dinihêrî, bi her teherî k’omek dida wê. Nava wan salada ji alîê vê p’arêda bi zimanê kurdî gekek kitêbêd seyasetîê, bedewetîê, dersa hatine neşirkirinê. Hilbet, emekê C. Celîl jî vî şuxulê hurmetlîda kêm nîbû.

                  Salêd 1938-1941-ê C. Celîl fakûltêta înstîtûta Yêrêvanêye pêdagogîêye zimên û edebyetêda dixûne û bi açixî kuta dike. Xwendinêra tevayî ew usa jî dixebite çawa dîrêktorê mekteba Yêrêvanêye ser navê Nar-Dose şevê.

                  Gava sala 1955-a radîoa Ermenîstanêda p’ara xeberdanêd kurdî vebû, C. Celîl rêdaktorê wê p’arêyî pêşin bû. Bi hereketê wî gelek kilam û mqamêd cimeta me ser qeytanê hatine nivîsarê û ji undabûnê xilaz bûn. C. Celîl radîoêda xebitî hetanî sala 1964-a. 1968-a 60-salya bûyîn û 40-salya şuxulkirina C. Celîl hate k’ivşkirinê.

                  Casimê Celîl dêmekî edebyeta kurdaye sovêtîêyî berbiç’eve. Ewî hela salêd 30-da destbi emrê xweyî efrandarîê kirye. Wan sala bû, wekî efrandinêd wîye xwexwetîêye ewlin û tercmêd wî rûpêlêd rojnema “Rya teze”-da hatine neşirkirinê. Ji berevoka efrandinêd şayîrêd kurdêd sovêtîêye dudada destpêkirî efrandinêd C. Celîl wan berevokada cîkî berbiç’ev digrin. Ewî bi xwe çend berevokêd usa dane hazirkirinê û neşirkirinê, gelek cara jî bûye rêdaktorê wan. Şayîr ji salêd 30-da destpêkirî usa jî prêsa respûblîkaêye ermenyada pêşda tê. Wan sala ew gelek efrandinêd şayîrê ermenyayî mezin Hovhannês Tûmanyan tercmeyî zimanê kurdî dike û bi kitêbêd başqe-başqe dide neşirkirinê. Lê sala 1949-a bi kitêba başqe şiêr, ç’îrok û proza Pûşkînê mezin bi tercma C. Celîl bi zimanê kurdî ronkayî dibîne. Berî wê ewî usa jî ç’îroka Pûşkîne “Me’sya zêr’în” bi tercma zimanê kurdî bi kitêbeke başqe dabû neşirkirinê.

                  Bi hazirkirina C. Celîl du berevokêd efrandinêd şayîrêd kurda (salêd 1936-a û 1953-a) bi zimanê ermenî têne neşirkirinê û alîê prêsa ermenyaye edebyetêda bilind têne qîmetkirinê.

                  C. Celîl hetanî nha çend berevokêd efrandinêd xwexwetîê dane neşirkirinê. Sala 1954-a bi zimanê ermenî ronkayî dît berevoka efrandinêd wî bi navê “Elegez”. Salekê pey wêra dîsa bi tercma zimanê ermenî kitêba wîye mayîn – “Beyt-serhatîêd kurdaye h’izkirinê” hate neşirkirinê. Wêda ew efrandinêd zargotina cimeta me bûn, ku şayîr wedê başqe-başqe veçêkiribûn. Sala 1957-a kitêba şiêr û poêmêd wîye mayîn – “Kanya dê” (dîsa bi tercma zimanê ermenî) hate neşirkirinê. Bi gotina şayîr, nêta wî ew bû, wekî bi van berevokêd xweye bi zimanê ermenî nasya xwendevanêd ermenî bide nimûnêd edebyeta kurdaye sovêtîê. Cîye bê gotinê, wekî rojnemêd rêspûblîkaêye merkezîê evan berevokêd C. Celîl bilind qîmet kirin.

                  Lê sala 1960-î bi zimanê kurdî ronkayî dît berevoka şiêr û poêmêd wî bi navê “Rojê min”. Şeş sala şûnda dîsa C. Celîl bi berevokeke tezeva pêşda hat. Navê wê “Ocaxa min” bû, ku dîsa bi zimanê ermenî bû. Lê sala 1968-a Moskvaêda ji alîê neşireta “Edebyeta bedewetîê”-da bi zimanê ûrisî berevoka şiêr û poêmêd wî “Bi rêêd we’de” ronkayî dît.

                  Xênji wê çend efrandinêd wî kovar û almanaxêd Moskvaê û Lênîngradêye edebyetêye merkezîêda jî hatine çapkirinê. Sala 1956-a rojnema “Pravda”-êda şiêra wîye “Lênîn”, sala 1963-a rojnema “Îzvêstîya”-êda şiêra wîye “Ç’yaêd Kurdistanê” hatine neşirkirinê. Cîye bê gotinê, wekî ew ji nimûnêd edebyeta kurdaye sovêtîêye pêşin bûn, ku van rojnemêd t’faqîêye merkezîêda hatine neşirkirinê.

         Derheqa poêzîa C. Celîlda merî dikare bêje, wekî ew alava lîrîkîê û bêqelpîêva berbç’evin. Nava efrandinêd xweda ewî bi ruhdarbûneke mezin emrê meyî îroyînî mêrxasîê, dostî û bratya cimeta sovêtîêye nebînayî nîşan daye û pesnandye. Evîntî û tebyet — du motîvêd efrandinêd wîye hîmlîne. Efrandinêd wîye van axiryada nîşandayîna şerkarya cimeta kurdaye dere mêrxasîê tê pesnandinê, şerkarî, ku bona xweşbextya miletîê û azayê tê kirinê. Himberîhevkirina emrê p’areke cimeta kurdaye berê û nha welatê meda xwendevanê poêzîa C. Celîl tîne ser wê fikrê, wekî seyasetya lênînîêye miletîêye aqilbend, qeydê sosîalîstîê bona cimeta, îlahî cimetêd biç’ûk, k’eremeke çiqasî mezinin. Û ev hemû ne bi xeberê h’işk, ne bi gazya tê gotinê, lê bi mecalêd bedewetîêye anegorva tê nîşandayînê.

         Hetanî nha efrandinêd C. Celîl bi çend zimanêd cimetêd T’faqa Sovêtîê (ûrisî, ermenî, azêrî), bi zimanêd cimetêd welatêd dereke (bi înglîsî, fransî, erebî) hatine tercmekirinê. Kovar û rojnemêd kurdêd welatê derekeye pêşda çend efrandinêd wî hatine neşirkirinê û derheqa wîda nivîsîne.

         C. Celîl gelek oçêrk, mqalêd derheqa pirsêd edebyetê û emre başqe-başqeda nivîsîne û rojnemêd rêspûblîkîê, t’faqîê, welatê derekeda dane neşirkirinê.

         Wexta merî derheqa C. Celîlda dinivîse, nikare wê arxîva dewlemend jî bîr neîne, ku bi hereketê wî mala wîda hatye berevkirinê. Nha ewqas qnyatê derheqa cimeta meda mala wîda têne xweykirinê, ku dikarin mûzêke t’am bidne xemlandinê.

         Ji salêd 30-da destpêkirî hetanî nha C. Celîl bi aktîvî t’evî hazirkirin û neşirkirina kitêbêd dersê zimanê kurdî bûye.

         C. Celîl ji sala 1936-a uzvê T’faqa nivîskarêd T’R’SS. Sala 1954-a t’evî qur’lt’a nivîskarêd T’R’SS bûye. Lê du sala şûnda t’evî dehrojya hunermendî (îskûstva) û edebyeta ermenyaye li Moskvaê bûye û hema wê salê bi mêdala “Bona başbûna xebatê”-va hatye rewakirinê. Ew usa jî layîqî H’urmetnemêd Sedirtya Sovêta R’SS Ermenîstanêye tewrebilind bûye.

Casimê Celîl “Kilamê ç’ya”

Yêrêvan, s. 1970

(rûê 3-7)