NIVÎSKAR Û MERIVH’IZÊ MEZIN

NIVÎSKAR  Û  MERIVH’IZÊ  MEZIN

         Par payîzê temamya cimetêd welatê me 100-salya bûyîna şayîrê ermenyayî mezin Hovhannês Tûmanyan dane k’ivşê. Ewledê Lor’îêyî navûdeng kutasya qurna XIX û destpêbûna qurna XX die’firand û emrê dewrana xwe bi k’ûraya efrandarîêye mezin nîşan da.

         Tûmanyan meha fêvralê sala 1869-a gundê Lor’îêyî Dsêx’da (nha Tûmanyan) hatye dinê. Ber destê bavê û apê hînî herfa bûye, wê şûnda mekteba Celal-Ox’lîêye (nha Stêpanavan) çarsale kuta kirye. Paşê mekteba Tilvîsêye Nêrsîsyanda hatye qebûlkirinê, sê sala xwendye, k’oma çarada derketye û mecal neketîê, wekî bi sîstêmatîkî bixûne. Vê kêmasîê ew bi xwehînbûnê dide hildanê.

         10-11 salya xweda, gava şagirtê k’oma 11-a bû, Tûmanyan şiêr dinivîsîn. 21  salîêda berevoka efrandinêd wîye ewlin Moskvaêda tê neşirkirinê, lê du sala şûnda berevoka duda (vêda bû usa jî varîanta “Anûş”-êye ewlin) dertê. Pey hev nivîsarêd wîye vekirî têne neşirkirinê, lê sala 1903-a berevoka wîye mezin ronkayî dibîne.

         Tûmanyan xebateke mexlûqetîêye mezin kirye. Ew bûye teşkîldar û serkarê “Vêrnatûn”-ê (teşkîleta  nivîskarêd ermenî li Tilvîsê), sedrê hevaltya nivîskarêd ermenyaye Kavkazê. Ewî bi dil û eşq Rêvolyûsîya Oktyabra mezin qebûl kir û ew hesab kir çawa rya azabûna cimeta xweye t’ek-t’enêye rast.

         Sala 1921-ê Tûmanyan tê Yêrêvanê bona komekê bide şuxulê teşkîlkirina xebata kûltûrîê Ermenîstana sovêtîêye tezeçêkirîda. Ew tê bijartinê çawa sedrê Komîtêa komekdarya Ermenîstanê.

         Lê nexweşya xeder çiqasî diçe, ewqasî dha giran dibe. 23-ê martê sala 1923-a şayîrê mezin Moskvaêda wefat dibe.

         Destpêbûna qurna XX poêzîa ermenya bi saya Tûmanyan gihîşte dereceke pêşdaçûyînêye teze. Ewî poêzîa ermenya bi rya rêalîzma krîtîkîêva pêşda bir û ew danî ser rya cimetya k’ûr. Temamya efrandinêd wî şe’detya vê yekê didin. Derheqa lîrîka xweda ewî ze’f rind gotye, wekî ew “serhatya ruhê mine”. Şayîr efrandinêd xweda derheqa derdê miletê xwe dibêje, dikeve t’efek’ûrya wê yekê (“Derdê ermenya”, “Ç’yaêd ermenya”, “Tevî wetenê xwe” û yêd mayîn), şerkarya cimeta xwe miqabilî zevtçîêd welatê dereke nîşan dide (“Şev”), lê t’u wexta gumanbir’î nîne, bawere, wekî rojekê jî miletê wî bibe xweyê azaya t’am. Tiştê baş ewe, wekî ew azaya miletê xwe ya cimetêd cînare brar’a dide girêdanê (“T’faqdarî”, şiêrêd derheqa Gurcistanêda).

         Lîrîka wîda p’ir’in usa jî efrandinêd derheqa evîntîê, tebyetêda.

         Çarîn ewî salêd emrê xweye kutasîêda nivîsîne (1916-1922-a). Vê derecêda ewî edebyeta ermenya bi janra çarînêd lîrîkîê û fîlosofîêva da dewlemendkirinê.

         P’ara poêzîa Tûmanyane hîmlî poêmin. Poêma ewlin, ku ewî nivîsye, “Maro”-ye, li k’u emrê gundî wî çaxî, zyandarya edetê kevn tê k’ivşê. Maroa nehsalî didin Karoê şivanî e’sabe, û ev yek dibe me’nya tragêdîa wê t’falê.

         Sert’aca poêzîa Tûmanyan “Anûş”-e, ku bûye ênsîklopêdîa emrê gundê ermenyayî kutasya qurna XIX, li k’u gundîêd ermenî pêşda tên bi fe’mdarya xweva, bi moral û erf-edetê xweva. Ew efrandineke usane, ku bi k’ûraya xweva cimetîye û nava wêda şayîr û cimet bi k’emala xweye bedewetîê-şayîrtîêva bûne yek.

         Poêma “K’eser”-da zêrandina gundîê ermenyaye sosîal-malhebûnîê, derd û k’eserê wê snifê, newekehevtya sosîalîê û şerkarya miqabilî wê tê nîşandayînê. Serecema “Hildana kela T’imûkê” ew mervaya qenc, aminbûna evîntîye, ku berk’ wetenh’izîêra grêdayîne. Ew pesnê mêrxasîê, wetenh’izîê dide û xayîntya miletîê qaqa r’eş hasê dike.

         Ji lêgênd û balada nava xwendevanada dha eyanin “Se û p’işîk”, “Axt’amar”, “P’arvana” û yêd mayîn.

         Serhatîêd Tûmanyan gelek nînin, lê efrandinêd dewranbêjin. “Gîk’or”-a wî hetanî roja îroyîn jî hêsira ji ç’evê xwendevana tîne, çimkî tragêdîa gundîê ermenyaye wî çaxî bi rengê rêalîstîê hatye nîşandayînê. Wê serhatya sert’acda usa jî p’îre-p’îrebûna gundê qedîmî û halê gundyayî nemirnejî tê nîşandayînê.

         Serhatîêd mayîn jî derheqa emrê gundê wî çaxî, paşdamayîntî û nezanya gundyadanin, lêgênd û qsêd wandanin.

         Ç’îrok jî p’areke efrandinêd Tûmanyane hîmlîne. Bi serî veçêkirina efrandinêd cimetîêye bi vê janrê ewî caba gelek pirsêd we’deye aktûal daye.

         Şayîrê mezin usa jî hûmanîstekî mezin bû. Bona wî merî merî bû, firqya miletîê cem wî tunebû. Wexta lazimbya, ew pêşda dihat çawa xemk’êşê temamya merivayê.

         Îdêa dostî û bratya cimeta, edlaya ort’a wan, îdêa Tûmanyane lape h’izkirî bû. Ew bi xwe merivh’izekî mezin bû û nikaribû bêxem wê yekê binihêrya, çika çawa dijminê nep’ak dixwezin bona k’ara xwe cimeta rakne rûê hev. Tûmanyan him nava efrandinêd xweye bedewetîêda, pûblîsîstîêda, him jî emrê xweda hertim pêşda hatye çawa dost û pismamekî cimetayî bêqelp.

         Hûmanîstê mezin ne ku tenê gelekî ji cimeta ûrisa h’iz dikir, qedrê wê û kûltûra wêye pêş digirt, lê usa jî bi serî cimeta ûrisaye mezin azabûna cimeta ermenya didît. Lema jî nivîsye: “Gava ermenî xebera “ûris” dibihên, xilazbûnê, azayê fe’m dikin”, ew dide k’ivşê, wekî gumana cimeta ermenya ûrisin. “Ûrisêt pirsêd miletê ermenyaye kevne bi qetil safî dike, paşwextya wê dide bêxofkirinê…” – destpêbûna şerê hemdinyaêyî pêşinda Tûmanyan dinivîsî. Hema salêd 1914-1917-a bi vê fikrê Tûmanyan gelek efrandinêd bedewetîê û mqalêd pûblîsîstîê nivîsîn.

         Tûmanyan ser wê fikrê bû, wekî cimeta ûrisaye mezin roleke ferz lîstye usa jî di yazya cimetêd mayînda. “Ji dewletêd mezin Ûrisêt dewleta t’ek-t’enêye, wekî bi pêşdaçûyîna xwe hela milet xirq nekirine, lê tenê milet aza kirine”, — Tûmanyan sala 1913-a nivîsye.

         Hûmanîstê mezin firqya otr’a Ûrisêta k’edxura û Ûrisêta xebatçîda didît û mêla wî “berbi Ûrisêta mezin, miletê ûrisayî mezin” bû. Dêmek, Tûmanyan bextê cimeta ermenya ne ku sarîzmê, bûrjûazîa ûrisr’a dida girêdanê, lê Ûrisêta pêşe dêmokratîêr’a. Ay bona çi ewî usa bi eşq û şabûn altindarya Oktyabra mezin qebûl kir, ewqasî şa û firnaq bû, gava Ermenîstanêda dîwana sovêtîê hate testîqkirinê. Meha dêkabrê sala 1920-î ewî neme Komîtêa Ermenîstanêye rêvolyûsîonra şand, li k’u nivîsye: “… Cimeta ermenya, ku kesekî guh nedidaê û bêguman bû, berê xwe da Ûrisêtê. Û ew Ûrisêta teze hat”. “… Ûrisêta teze nava terîqa merivayêda serqurna teze vedike”.

         H. Tûmanyan usa jî gelekî ji kûltûra ûrisaye pêş h’iz kirye û daye k’ivşê, wekî “em Ûrisêtêda bin t’esîleta cimeteke dinyaêye baş û edebyeteke başdanin”. Dostya Tûmanyan û gelek nivîskarêd ûrisaye wî çaxî mesela dostî û hevaltîêye here başe. Gişkara eyane, wekî ewî qîmetekî çiqasî mezin dida klasîkêd edebyeta ûrisa û bi h’izkirneke çawa ew tercme dikirin.

         H. Tûmanyan emekekî gelekî mezin kirye di şuxulê me’hkemkirina dostî û bratya cimetêd Pişkavkazê. Nemeke xweye axirîêda Tûmanyan nivîsye: “Ez çawa merîkî şayîr gelekî ji cimeta temama h’iz dikim, lê dha gelekî min cimeta gurcaye bra h’iz kirye, nava kîjanêda min p’aê emrê xweyî p’ir’ê derbaz kirye. Û ew h’izkirina min, ku hertim berbi Gurcistanê hebûye, bona min bûye kanîke bextewarîêye nemiç’iqî”.

         Ay ji wê “kanya bextewarîê” xulxulîne ew cêrga efrandinêd şayîre lîrîkîê, ku pêşkêşî cimeta gurcaye bra kirye (“Li ser mex’berê N. Barataşvîlî”, “Bona Gurcistanê”, “Ruhê Gurcistanê” û “Pêşkêş şayîrêd Gurcistanêra”). Nava şiêra xweye “T’faqdarî”-êda şayîr bi serî sîmvola Masîsê û Kazbêkê dostya cimetêd ermenya û gurca nîşan dide.

         Tûmanyan didît, wekî yazya cimetêd ermenya û gurca mînanî heve, lema jî kilam û h’izkirina xwe pêşkêşî wê kirye. Ewî hertim jî nava efrandinêd xweda dida k’ivşê, wekî ruhê cimeta gurca t’emize, xeysetê wê başe, rastîê û dostîê h’iz dike.

         Sala 1919-a, gava bi destî daşnaka û mênşêvîka ort’a cimetêd ermenya û gurcada nerazîbûn pêşda hatibûn, Tûmanyan derheqa qewmandineke hewaskarda L. Kîpîanîr’a dinivîse. Ser sînorê ort’a Gurcistanê û Ermenîstanê p’irak hebûye. Alîkî wê p’irê eskerekî ermenî sekinî bûye, alîê mayîn eskerekî gurc. Paşê eyan dibe, wekî ew hevalêd heve kevnin, tevayî xebitîne û mane, t’ev şabûne û berxwe ketine, lê îro çawa dijmin pêşya hev sekinîne. Gava ew pê dihesin, wekî qumandar wan dera nînin, tên xwe davêjin p’êsîra hev, diçin destrûê hev û careke din diçine cîê xweda disekinin. Eva êpîzoda hanê dîsa tê wê fikra Tûmanyan îzbat dike, wekî cimet ne dijminê hevin, her tenê serekvanêd xirab dixwezin wana rakne rûê hev.

         Sala 1919-a Tûmanyan diçe Bat’ûmê. “Wêderê jî alîkîda tirka û gurca, alîê mayînda ermenya dikirne şer”. Ji herdu alya gelek kuştî û birîndar hebûn. Me ancax da seknandinê”, — Tûmanyan hevalekî xwera dinivîse.

         “… Hema sifta van şer û de’wada min ji beyraqa spî û qulixa orteçî h’izkirye”, — şayîr nivîsye. Û gava sala 1905-a nasîonalîstêd cî û provokatorêd sarîzmê şerê ermenya-azêrya didine teşkîlkirinê, Tûmanyan beyraqa spî girtibû destê xwe, emrê xwe dikir bin qezyaê, gundêd Lor’îê, Qazaxêye ermenya û azêrya digerya. “Min hertim her tişt kirye, wekî qezaêd meda edlayî bê xweykirinê û pêşya şera bigrim. Û îro ez ewqasî razî nînim, wekî min nava edebyetêda tiştek kirye, çiqasî razîme, wekî min karibû şûrê cimetêd, ku pêşberî hev sekinî bûn, bikme kalîn û gelek-gelek merîê amût’am ji vê xezakirina beyantîê aza bikim”, — Tûmanyan nemeke xweda nivîsye.

         Paşwextîêda derheqa vê yekêda ewî serhatîke delal (“Şandîê ellah”) nivîsî. Serhatî bi ruhê wetenh’izîêyî mezin hatye nivîsarê. Wê dema şer û de’wada Bayramê azêrî bi destî şayîrê ermenî tê xilazkirinê. Gelek cara Tûmanyan bi xwe gazîêd edlayê nivîsîne û nava gundêd ermenya û azêryada dane belakirinê. Tûmanyan ser wê fikrê bû, wekî azêrya qeza Lor’îêda “mêvanin” û xwera helal dixebitin. Ew gazya bi sernivîsa “Brêd xerîb” dinivîse û wanra dişîne, li k’u dide k’ivşê: “… Em we hesab dikin çawa mêvanêd welatê meye ezîz, û gelîê meda ewqas mêranî heye, wekî îznê nade, ku tengasî bê serê we û hevalêd weye mayîn, mêvanêd meye ezîz”.

         Serhatya “Ahmed”-da Tûmanyan êpîzodeke emrê cimetêd ermenî û azêryaye tevayîye biç’ûk nîşan daye, emr, ku gelekî bi h’izkirin û qedirgirtin bûye. Ahmedê azêrî usa mala ermenyara hatye girêdanê, wekî tê bêjî bûye neferê wê male, û gava wext-wedê çûyîna Ahmed pêr’a digihîje, neferê mala ermenî usa wî verê dikin, tê bêjî merîê xweyî lapî ezîz verê dikin.

         Gelekî hewaskare berbirîbûna Tûmanyan berbi cimeta kurda. Gava sala 1892-a hukumeta Tûrkîaê cimeta kurda hate xezebê û p’areke wê êzdî qir dikir, Tûmanyan mqaleke xweda şikyat kir û ew yek gunekar kir.

         Wextê şerê hemdinyaêyî pêşin salêd 1914-1915-a H. Tûmanyan diçe Elaşgirê, Wanê, Sarîqamîşê û wedêrê nasya xwe dide emrê cimeta kurda, rastî îzbatîêd usaye hewaskar tê, gava gundîêd kurd û ermenî k’omek dane hevdu, hev xwey kirine û derketine miqabilî dijminê tomerî.

         Nivîskarê ûrisa S. Gorodêskî şe’detîê dide, wekî gava sala 1916-a ew û kurê Tûmanyan – Artavazd tevayî diçûne Wanê bona êt’îma berevkin, şayîrê mezin t’emîê dide wan: “Zar’êd kurda jî bîr nekin, ew jî mînanî me bêxweyîne”. Xwestina şayîrê merivh’iz tê qedandinê. Artavazd nava êt’îmêd berevkirîda zar’ê kurda nîşanî Gorodêskî dide û dibêjê: “Ewa han qîza kurdaye, ewê han kurê kurdaye”. Bi saya vê t’emya Tûmanyan gelek zar’êd kurdaye êt’îm bi destî wekîlêd cimetêd ermenya û ûrisa ji xezakirinê aza dibin.

         Tûmanyan hertim diçû mekteba kurdaye li Tilvîsê, ku sala 1920-î Lazo (Hakob X’azaryan) wêderê vekiribû. Şagirtê wê mektebêye berê bîr tînin, wekî Tûmanyan bi h’izkirineke çawa diçû wê mektebê, pê dihesya, çika zar’ çawa hîn dibin, lê zar’a jî alîê xweda bona hurmeta wî êvarîêd bedewetîê didane teşkîlkirinê, efrandinêd wî ezberî digotin.

         Serhatîêd “Şert” û “Şivanê ç’ya”-da Tûmanyan derheqa cimeta meda dinivîse û nîşan dide, wekî hertim jî fikra dostîê û pismamtîê cem cimeta qewîn bûye û xebatçîêd miletêd cînar t’u wexta bi xeysetê xweva dijminê hev nîbûne.

         Îzbatî nîşan didin, wekî Tûmanyan hertim jî bi yazya kurdava gîro bûye, qîmetekî mezin daye zargotina me.

         Hela sala 1902-a Tûmanyan destbi veçêkirina lêgênda kurdaye “Ruhistîn” kir. Lêgênd derheqa evîntya E’mo û Şemêdane. Eva lêgênda han gelekî mînanî “Axt’amar”-ê û “Dilê dê”-ye. Vê lêgêndêda jî pesnê evîntya helal, sazbendya cimeta me – blûrê dide. Vêderê jî berbirîbûna Tûmanyane qenc berbi cimeta me tê k’ivşê.

         Eyane, wekî Tûmanyan bona nivîsara poêma xweye “Hildana kela T’imûkê” lêgênda bi wî navî jî daye xebtandinê, ku Ê. Lalayansê êtnograf ji nava kurda berev kiribû.

         A rûê vê merivh’izîê, t’emizbûnê, bêqelpîê, mezinaya efrandarîêdane, ku şuxulêd wîye bedewetîê bi gelek zimanêd cimetêd welatê me, welatêd dereke hatine û têne tercmekirinê.

         Efrandinêd nivîskarê mezin ji destpêbûna hîmdanîna edebyeta kurdê sovêtîê hetanî nha bi kurdî hatine û têne tercmekirinê, çimkî Tûmanyan bi efrandinêd xweva gelekî nêzîkî ruhê cimeta kurda bûye.

         Ewî tebyeta Ermenîstanê, ç’ya û banîê wê, deşt û k’ewşenê wê, emrê gundyayî nemirnejî, dostî û bratya cimetêd başqe-başqe, edetê kevnî zyandar, xeysetê gundyayî helalî t’emiz nîşan daye. Û ev gişk gelekî nêzîkî dil û sewdaê cimeta kurde xebatçîne. Lema jî em nava efrandinêd edebyeta meye tercmekirîye ewlinda rastî efrandinêd Tûmanyane nemirî jî tên.

         Ji efrandinêd Tûmanyan pêşîê serhatya wîye gelekî eyan – “Gîk’or” hatye tercmekirinê. Ew serhatî Emînê Evdal û Hecîê Cndî tercme kirine û bi kitêbeke başqe bi tîraja 3 hezar heba sala 1932-a Yêrêvanêda dane neşirkirinê.

         Alîê ruhê miletîêda, nîşandayîna erf-edetê cimetêda, bi lîrîzm û dramatîzma xweva gelek tiştê tomerî ort’a poêma Tûmanyane nemirî “Anûş” û beyt-serhatîêd kurdaye h’izkirinêda hene. Ay bona çi “Anûş”-ê ewqasî bi dil û alavî ji alîê cimeta meda bihata qebûlkirinê. Efrandina Tûmanyane duda, ku bi zimanê kurdî hate tercmekirinê û neşirkirinê, ew “Anûş” bû. Rûbên Drambyan ew tercme kirye û bi rêdaktorîa Hraçya Koçar, Casimê Celîl û Hecîê Cndî sala 1934-a daye neşirkirinê.

         Wê şûnda bi kitêbêd başqe-başqe gelek efrandinêd Tûmanyan bi kurdî hatine tercmekirinê û neşirkirinê. Xênji wê, efrandinêd Tûmanyan xemleke delal dane kitêbêd kurdaye bona dersa.

         Masaîbûna efrandinêd Tûmanyan bi tercma zimanê kurdî nava edebyeta meye tezeda (û ne t’enê nava edebyeta meda) gotî bi wê yekêva şirovekin, wekî ew gelekî bi cimetîne. Gelek lêgênd, kilam, ç’îrok û efrandinêd mayîn, ku Tûmanyan veçêkirine, alîê syûjêa xweda ne ku t’enê gelekî nêzîkî dilê cimeta mene, lê usa jî şax’êd wan nava zargotina meye dewlemendda hene. Gele qse û mijûlî, ku Tûmanyan veçêkirine, ze’f zûda nava cimeta me û cimetêd mayînda jî eyanin.

         Stîl û zimanê efrandinêd Tûmanyan jî gelekî cimetîne. Ewî bi merdane nimûnêd zargotina cimetê dane xebatê û karibûye bi wî cûreyî jî dha nêzîkî ruhê cimetêbe.

         Tûmanyan bona tercmeçîê kurd dersdare, çimkî efrandarêd kurd wextê tercmekirina şuxulê bedewetîê ç’ev didine hostatî û îskûstva wîye tercmekirinê.

         Eva berevoka han, ku bona 100-salya bûyîna şayîrê merivh’iz tê neşirkirinê, bira bibe nîşana wê h’izkirin û qedirgirtinê, ku cimeta kurda berbi şayîrê cimeta ermenyaye bra dibe.

H. Tûmanyan “Efrandinêd bijare” (bi zimanê kurdî),

Yêrêvan, s. 1970

(rûê 3-12)