ABOVYAN Û CIMETA KURDA (2003)

ABOVYAN  Û  CIMETA  KURDA

         Çawa hûmanîst berbirîbûna Xaçatûr Abovyan berbi hemû cimeta, îlahî cimetêd cînar, gelekî bi pismamtî bûye. Ewî qedrê hemû cimeta digirt, ew ç’ûk bûna yanê mezin, terefdarê dostî û bratya wan bû. Ewî t’u cara û t’u wexta firqî danenye orta cumeta, çi tiştê baş, qenc cem cimetêd mayîn dîtye, pesinandye.

         Vê derecêda hewaskare berbirîbûna Abovyan berbi cimeta kurda.

         Romana wîye eyan “Birîna Ermenîstanê”-da çend meselêd dostî û bratya cimetêd ermenî û kurda hene. Ew, mesele, nîşan didin, wekî çawa rojêd ox’irmê giranda ew pişta hev sekinîne, hevdu xwey kirine û tevayî şerkarî kirine miqabilî dijmin. Awa, mesele, nava k’oma mêrxasê romanêyî sereke Ax’asîda gele kurd hene. Eyane, wekî Ax’asî bi k’oma xweva miqabilî zevtçîêd welatê dereke – hukumdarêd fariza şer dike. Wexta şerê ser Anîê kurdêd k’oma Ax’asî mêrxasya nebînayî dikin. “Ax’asî çar kurd xwera hildan, birin, — nivîskar dinivîse, — çimkî wana sond xwaribû hetanî roja mirinê ji Ax’asî dûr nekevin û sond bona wan tiştekî zyaretîye”. Cîkî mayîn nivîskar dide k’ivşê, wekî “her t’enê wan çar kurda panzdeh tirk kuştin”.

         Lê, hilbet, Xaçatûr Abovyan bona me berê ewlin eyane çawa fikirdarekî usa, ku Ûrisêtêda merivê pêşin bû, wekî kurdzanîêva mijûl bû. Wetenh’iz û hûmanîstê mezin ze’f rind cimeta kurda naskiribûye, zimanê wê zanibûye. Derheqa wê yekêda şe’detîê didin ew mqale û lêgerînêd wî, ku derheqa derecêd emrê cimeta kurdaye başqe-başqedanin û meremê wan ewe, wekî nasya dinyaê bide cimeta kurda, ku “ji alîê dîrokêda hatye bîrkirinê”.

         Ronaydarê ermenyayî mezin çend mqale û lêgerînê derheqa cimeta kurdada nivîsîne. Em navê wan mqala û lêgerîna bidin: “Kurd”, “Kurd û êzdî”, “Oçêrk derheqa pêşdahatin (êtnogênêz), ziman, erf-edet û rabûn-rûniştandina kurdada”, “Çend fikir derheqa kurda û êzdyada”. Xênji wê ewî usa jî êpêce nimûnêd zargotina meye cimetîê tercmeyî almanî kirine.

         Nava wan lêgerînêd xweda Abovyan ser pirsêd dîroka cimeta kurda disekine, xebera “kurd” şirovedike û tê ser wê fikrê, wekî ew ji navê cî – Kordûk’ê pêşda hatye, li k’u berê mar (pêşîê kurda) mane.

         Nava wan xebatê xweda Abovyan guhdarya mexsûs usa jî datîne ser zimanê kurdî, xusûsîêd wî zimanî, sazbendya xeberdana kurdî dide k’ivşê. Gelek fikrêd Abovyan derheqa zimanê kurdîda zemanê meda jî k’emala xwe unda nekirine.

         Lê salix-sûlxêd wî derheqa miletzanebûn, deb, sîyasîê-malhebûnîê, erf-edetê emrê cimeta kurdada çiqasî qîmetlîne. Ew bi hûrgilî dinivîse, wekî kurd bi çiva mijûl dibin, şuxul-emelê wan çiye, heleqetîêd neferê malê çawanin, derheqa strûktûra êla, qebîla, berekada xeber dide.

         Gava Abovyan derheqa wê yekêda xeber dide, wekî kurd çiqasî qedrê jinê digrin, dinivîse: “Qedirgirtina jinê, hetanî jina xaçp’arêz jî layîqî e’cêbmayînê û ç’evdayînêye… Hetanî qayîlbûna wan qûla tunebe, ku wextê şêr dîl girtine, t’u cara nastînin, nakin bermalya xwe”. Cîkî mayîn ew derheqa vê pirsêda fikreke ha dibêje: “Jin, îlahî jina şule’t, ber ç’evê wan merîke buhurtîye”.

         Abovyan şe’detîê dide, wekî kurd venaşêrin, ku wana “tirka kirye eynat û mêla wan berbi ûrisaye”.

         Ronaydarê mezin usa jî ser dînê kurda disekine û dide k’ivşê, wekî nava wê cimetêda du hebandin hene: meh’medî û êzdî. Le hela wî çaxîda ewî derc kirye û nivîsye, wekî raste, dînê wan başqeye, lê ew cimetekin. Derheqa dîn, hebandin, deba kurdêd êzdîda Abovyan gelekî xeber dide. Ew dide k’ivşê, wekî “kurdêd êzdî ermenyar’a dibêjin bra… Bona wan (yanê kurda) ew her tişt zyaretî û t’iberke, çi ku yê cimeta ermenyaye, — Abovyan dinivîse, — dha zû ewê hebûna xwe bidne ermenya, ne ku tiştekî wana hildin û hebûna ermenya wê bi emrê xwe xweykin”.

         Dikarin bi cule’t bêjin, wekî merivê pêşin, ku Pişkavkazêda zargotina kurdaye cimetîê bi ulmî qîmet kir, Xaçatûr Abovyan bû. Ew dide k’ivşê, wekî dewsa xebera nivîsar nava kurdada zargotina cimetîê gelekî pêşda çûye û gihîştye dereca t’ambûnêye bilind. “Poêzîa cimeta kurda, — ew dinivîse, — gihîştye dereceke usaye bilind, ku meriv bi pêşdaçûyîna wê şaş û met’el dimîne. Her kurdek, hetanî her jineke kurd jî, e’slî bi ruhê xweva şayîre, alîê tiştberxwederxistinêda k’emal, me’rîfeta wan her yekî p’ir’e. Ewana gelekî sade û bi xeberêd fer’ih’ derheqa best, ç’ya, gur’gur’e, kanî, kulîlk, ç’ek-sîlih’, hesp, e’fatîêd xweye wextê şêr, derheqa bedewê xwe û k’aw-k’ubarya wanda, derheqa wan hemû tiştada distrên, çi ku nêzîkî dilê wan û sewdê wane, gişkî bi himberîhevkirinava dinitirînin û dicedînin wan hemûya bi kilamêd xweye mqamxweşda dha rind bidne k’ivşê”.

         Abovyan k’emala zargotina cimeta kurda tîne ber ç’eva û dide k’ivşê, wekî ew roleke mezin dilîze emrê wê cimetêda. “Kilamêd kurda p’ir’qîmetin, — ew dide k’ivşê, — çawa dîharbûna emrê wêyî ruhanîê û cûrê fikirmîşbûna wê cimetêye xwexwetîê, cimet, ya ku hîn bûye nanê xweyî garis ser hemû te’mêtîzkêd Avropa zor û xwendîye xweşra bigre”.

Zargotina cimeta kurda bi îdêaêd pêş, qîmetîêd bedewetîê-terbyetdarîêye bilindva roleke ferz lîstye emrê wê cimetêda. Abovyan guhdarî danye ser vê yekê. Ew dinivîse: “… ew kilam jî k’omekê didin milahîmkirina xeysetê ewledê ç’ya û h’izkirina wan berbi wetenê wan hê didine gur’kirinê”.

Wê şûnda Abovyan bi hûrgilî derheqa strûktûra kilamêd kurdî, bnyat’a çarxetê wane wekilandinê, derheqa dengbêjada xeber dide. Ew dide k’ivşê, wekî dengbêjê kurd hela berî destpêkirina stranê destê xwe didine ber peleguhê xwe û dibêjin “ha wî, ha wî, lê-lê, lo-lo, yo-yo”. Ewî usa jî tex’mîn kirye, wekî wexta kilam derheqa qismî jinadane, bi xeberêd “lê-lê” destpê dibe, le eger derheqa qismî mêrdane, bi xeberêd “lo-lo”.

Bi dûrdîtina ulmdarê mezin Abovyan lazimaya berevkirina kilamêd cimetê, îlahî kilamêd kurda dide k’ivşê û bi xwe jî bû înîsîatorekî wî şuxulî. Kirineke wîye p’ir’qîmet jî ewe, wekî ewî çend kilamêd kurdaye mêranîê û evîntîê nivîsîn, bi xwe tercmeyî zimanê almanî kirin û cara pêşin nasya cimetêd Avropaê da nimûnêd zargorina cimeta me. Kilamêd nivîsî şe’detîê didin, wekî ronaydarê ermenyayî mezin rind zimanê kurdî zanibûye. Orîgînala p’areke wan kilamaye kurdî tune, lê orîgînala hinekê mayîne kurdî heye, ew bi herfê ermenî û latînî hatye nivîsarê.

Tiştekî hewaskar ewe, wekî kilameke kurdîda (“Keşîş Polo”), ku Abovyan nivîsye, derheqa wê şerkarîêda tê gotinê, ku cimeta kurda û ermenya tevayî miqabilî zevtçîêd Tûrkîaê kirine. Ew yek sala 1828-a neh’ya R’edewanêda qewimye, gava kurdêd êzdî şerekî erhede dikirin miqabilî ordya Tûrkîaêye t’e’lîmkirî û dikaribû biqewimya ji alîê tirkada bihatana hincirandinê, eger ermenîêd cînar bi serkarya keşîş Polo nehatana hewara wan. Abovyan dinivîse: “Çawa merîkî wan şera gilî dike, lap van axirya êlbaşîê êzdya Mîrze ax’a û keşîş Poloê ermenî e’fatî û mêrxasya nebînayî kirine. Sala 1828-a neh’ya R’edewanêda, nêzîkî Mûsilê, her yek ji wana bi desta xweva nêzîkî ordya tirkaye 30 hezarê dibe û bi k’oma xweye biç’ûkva bawer bikî temamya ordîê dihincirîne”.

Bona nivîsara lêgerînêd xweye derheqa kurdada Abovyan du meha nava kurdada maye, me’lûmetîêd derheqa erf-edet, deb, dîn-hebandina wana h’esyaye. Du roja (31-ê dêkabra sala 1845-a hetanî 1-ê yanvara sala 1946-a) ew bûye mêvanê mala Îbrahîm ax’aê kurd. Abovyan dinivîse, wekî kurda ew gelekî bi dil qebûl kirine. “Temamya şevê me bi stran derbaz kir, — Abovyan dinivîse, — bi dil hevra misle’t kir, qawe vexwar, qelin kişand. Wî çaxî wana usa jî due’a-diruzgê xwe dikirin”. Wexta çûyînê Îbrahîm ax’a dixweze hespa xwe pêşkêşî Abovyan bike, lê dike-nake Abovyan wê pêşkêşa mezin hilnade. Çawa nîşana qedirgirtinê, wextê çûyînê Abovyan “qap’ûtekî xweyî Asîaêyî baş” pêşkêşî Îbrahîm ax’a dike. “Bi wê pêşkêşê min xwest wî bidme bawerkirinê, wekî ez layîqî dostya wîye bi dilim”, — Abovyan dinivîse.

Derheqa wan rojada, ku ewî t’evî kurda derbazkirine, Abovyan wa dinivîse: “Çetin min cîkî mayîn êvareke sala tezeye usaye bedew derbazkira, çawa ku vê carê, ber ocaxa wî merivê helal… Nava wan merîêd beşerxweşe berbihêrda cara ewlin ez ji wan hînbûm, wekî nava qezîaêda jî merî dikare alçax nebe. Cimeta şibh’î, deba şibh’î!..”

Wexta ewledê cimeta ermenyayî mezin bi qedirgirtineke ha derheqa cimeta meda xeber dida, xeyset û edetê wêye baş dipesinî û bi lêgerînêd xweye qîmetlîva dixwest, wekî dinya derheqa wê cimetêda t’enê rastîê pê bihese, lê gele r’êwîêd Avropa “xwendîyê pêşdaçûyî” hezar cûre bux’dan davîtin cimeta me, hurmeta wêye miletîê diketin. Abovyan bi wan lêgerînêd xweva derbeke mezin gîhand fikrê wan şuxulvanêd roavaêye “ulmî”. A, lema jî temamya efrandinêd Xaçatûr Abovyan û emrê wî ewqasî nêzîkî dil û sewdaê cimeta kurdaye. Gele şayîrê me şiêr pêşkêşî wî kirine, gele ulmdarêd me derheqa wîda mqalê ulmî nivîsîne û qîmetekî mezin dane şuxulvanya wî.

“Rya teze”, fêvral, s. 2003