HUSÊYN HUZNÎ MÛKRÎANÎ (2002)

H’USÊYN  H’UZNΠ MÛK’RÎANÎ

         Dîrokzanê eyan H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî nava kurdêd mûk’rîda merivê pêşin bû, ku hîmê neşirxana kurdî danî.

         Neşirkirina kitêbêd kurdî, teşkîlkirina binga neşirkirina miletîê navê wîra girêdaîye.

         Derheqa serhatya emrê wîda pêşxebera kitêba wîye “Pêşk’awtin”-da heye. Ew pêşxeber brê wî, Gîvî Mûk’rîanî – wî êntûzîastê neşirkirina kitêbêd kurdîyî mezin – nivîsye. Ewî jî şuxulê brê xwe pêşda bir.

         H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî sala 1893-a gundê H’ecî H’esen, qeza Soûcbûlax’êda (nha Mêhabad, Îran) ji dya xwe bûye. Pêşîê bavê wî, apê wî ew hînkirine, paşê çûye mekteba cî. Paşwextîêda ew gelek welatêd Asîaê û Avropaê geryaye û evê yekê k’omek daye dewlemendbûna zanebûnêd wî. Cahiltîêda ew çûye Merex’ê, Tewrêzê, Yêrêvanêra çûye Moskvaê û Pêtêrbûrgê, li k’u du sala maye. Ew hînî zimanê ûrisû bûye û nasya xwe daye lîtêratûra ûrisa. Ji Ûrisêtê H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî çûye Hindistanê, Afx’anistanê, Tûrkîaê, Stembolêda maye. Ew Stembolêda jî hînî kalîgrafîaê û şuxulê neşirkirinê bûye.

         Evê ger’ê hukumekî mezin ser fe’mdarya wî hîştye, wetenh’izya wî daye gur’kirinê. Bi gotina Gîvî Mûk’rîanî, H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî bona dha rind nasya xwe bide deb û kûltûra cimeta xwe bawer bikî hemû qezaêd Kurdistanê geryaye.

         Ewî cahilekî bîst salî bû, lê îdî t’emiz zimanê hindî, erebî, tirkî, farizî zanibû, ûrisî dixwend û xeber dida.

         H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî zanibû, wekî rola prêsê û kitêba çiqasî mezine bona belakirina ronkayê û pêşdabirina kûltûra miletîê û qrar kir bi k’îsî xwe neşirxana kurdî veke. Bona wî meremî ew sala 1914-a diçe Almanîaê û bi 120 lîraê Tûrkîaê dezgekî neşirkirinêyî biç’ûk û şrîfta erebî dik’ire. Destpêbûna sala 1915-a wî dezgehî tîne Helebê. Lê şrîfta erebî ne anegorî strûktûra fonêtîka zimanê kurdî bû. Bona wan sewtêd kurdî, ku nava erebîda tunene, ew nîşanêd mexsûs hiltîne, ku nava nivîsara farizîda dihatne xebtandinê. H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî wan herfa hiltîne û dîsa diçe Almanîaê û wan herfa dide h’elandinê. Herfê xwe dide t’amkirinê û dîsa vedigere Helebê û destbi neşirkirina kitêbêd kurdî dike.

         Çêkirina herfê teze bi çi berbiç’ev bû? Eyane, wekî berî H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî çawa Tûrkîaêda, usa jî welatêd derekeda wetenh’izîêd kurd rojneme û kovarêd kurdî didane neşirkirinê (“Kurdistan”, “Kurd”, “Roja kurd”). Binga çapkirinê neşirxanê erebî yanê tirkî bûn, yanê ew herf didane xebtandinê, kîjan zimanêd tirkî û erebîda hebûn. Fe’mdarîye, wekî wana nikaribû strûktûra fonêtîka zimanê kurdî bidana razîkirinê, lema jî xwendina têkstada çetinayêd mezin hebûn. Bi hesabhildana wan çetinaya rûpêlêd kovara “Roja kurd”-da kampanîa sazkirina elîfba kurdî fire bû. Awa, mesele, hejmarêd kovarêye pêşinda pirsa elîfba kurdîye ser hîmê şrîftê erebî pêşda hate kişandinê. Lê ew yek nehate begemkirinê.

         H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî, ku t’emba herfê teze dan, bû hîmdarê elîfba kurdîye teze, kîjan paşwextîêda dha hate t’amkirinê û hetanî roja îroyîn jî ji alîêd kurdêd Îraqê û Îranêda bi açixî tê xebtandinê.

         Temamya giranya xebata neşirkirinê ketibû ser milê H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî. Ewî gelek-gelek çetinayî alt’ dikirin. H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî destnivîsar ber digirt, dinivîsî, bi xwe herfr’êz, korêktor, sînkograf, rêdaktor, rûgirê kitêbê bû û bi xwe ewî kitêb û kovarêd neşirbûyî difrotin.

         Kitêba pêşin, ku sala 1915-a neşirxana H’usêyn H’uznî Mûk’rîanîda hate çapkirinê, poêma Ahmedê Xanîye “Mem û Zîn” bû. Navnîşa wan neşirkirinêd pêşin, ku neşirxana wîda çap bûne, ne mezine. Me’nîê vê yekêye obyêktîv gelek bûn.

         Gelek kitêb û kovar, ku H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî salêd pêşinda dane çapkirinê, nha ne ku t’enê têne hesabê çawa degmê bîblîografîê, lê merî dikare bêje, wekî ne hatine xweykirinê. Mesele, kovarêd “Kurdistan”, “Ç’yaê kurd”, “Botan”, “Dîarbek’ir”, “Ararat”, “Soran” û yêd mayîn.

         Helebêda neşirxane neh’ya “El-soyka”-da bû û hetanî sala 1925-a wêderê ma. Sala 1925-a Tûrkîaêda destbi serhildana Şêx She’îd bû, kîjan bi bêîsafî hate hincirandinê. Tûrkîaêda miqabilî kurda destbi rêprêsîa bûn. Her dîharbûneke kurdayetîê dihate hesabê çawa kirina miqabilî hukumetê û bêîsafî dihate hincirandinê. P’êlêd rêprêsîa ji hidûdêd Tûrkîaê der jî bela bûn. Neşirxana kurdî jî bin qezyaêda bû. Wextê serhildanê H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî kovara “Dîarbek’ir” bi zimanê kurdî û fransî dida neşirkirinê. Kovarêda bi firetî derheqa serhildanêda dihate nivîsarê û ewê pişta serhildanê digirt. Her t’enê çend hejmarêd “Dîarbek’ir”- ê ronkayî dîtin.

         Sala 1925-a neşirxane ji Helebê cîguhastî Bex’dadê bû. Ji vêderê ewî bi k’omekdarya Şêx She’îd guhaste bajarê kurdayî Rêvandûzê (Îraq). Vêderê jî neşirxane bi navê “Zarî kurmancî” destbi şuxulvanya xweye gumreh’ dike.

         Hetanî kutabûna emrê xwe H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî qulixî şuxulê xwe kir. Neşirkirina kitêbêd kurdî – ew şuxulê gelekî mezin û gelekî ferz navê wîra girêdaye. H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî 20-ê sêntyabrê sala 1948-a wefat bû.

         Paşî mirina wî Gîvî Mûk’rîanî neşirxane guhaste bajarê kurdayî qedîmî Êrbîlê (Hewlêrê).

         Mezine rola H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî di şuxulê pêşdabirina neşirkirinêd kurdîda. Ew xudanê gelek xebatêd lîtêratûrzanîê û dîrokêye. Ewî gelek xebat derheqa dîroka cimeta kurdada nivîsîne: “Avr’ekî paşava”, “Şahînşahanî kurdî zênd”, “Mîranî Soran”, “Navdaranî kurd”, “Kurd û Nadir şah”, “Kurdistanî Mûk’rîanî” û yêd mayîn.

         Navê H’usêyn H’uznî Mûk’rîanî nava dîroka çapemenya kurdîda bi herfê zêr’în hatye nivîsarê û çiqas jî dewr-zeman derbaz bin, emekê wî wê t’im bê şêkirandinê.

“Rya teze”, noyabr, s. 2002