EBDULLEH GORAN (2002)

E’BDULLEH  GORAN

         E’bdulleh Goran dêmekî lîtêratûra kurdayî nîveka sedsalya pêşinî mezine. Efrandinêd Goran bûne temamya dewraneke teze nava pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdada. Ew tê hesabê çawa klasîkekî lîtêratûra kurda, yê ku gelek tiştêd teze kirye nava poêzîa kurdaye nuhda. Raste, efrandinêd wîye pêşinda cîê hîmlî motîva romantîkîê digirt, lê paşî şerê hemdinyaêyî duda ew bû hîmdarekî mêtoda rêalîstîê nava lîtêratûra kurdada.

         Goran şayîre û bi zaravê soranî nivîsye.

         Navê E’. Goran bona her xwendevanekî soran navekî şîrin û ezîze. Şiêrêd wîye lîrîkîê ser zarê her cahilekî soranî bengîne, lê şiêrêd wîye welatparêzîê ser zarê her şerkarekî kurdê sorane.

         E’bdulle Goran sala 1904-a bajarê Helebcêda (Kurdistana Îraqê) mala karmendda ji dya xwe bûye. Çawa kalkê Goran E’bdulle beg, usa jî bavê wî Sulêyman beg gelekî ji poêzîaê h’izkirine û xwexwe jî şiêr bi zimanêd kurdî û farizî nivîsîne. Evê yekê hukumî ser ruhê kur’kê biç’ûk kirye. Goran zar’otya xwe Helebcêda derbaz kirye. Xwendina xweye pêşin ewî bajarê xweda mekteba tirkaye dewletêda stendye. Bi saya bavê xwe Goran hînî zimanêd farizî, erebî û tirkî bûye.

         Sala 1919-a bavê Goran diçe rehmetê, lê sala 1921-ê apê wî Meh’med beg, gava dibîne, wekî mêla Goran gelekî berbi xwendinê heye, ewî dişîne şeherê Kêrkûkê û ew k’olêca pêdagogîêda tê qebûlkirinê. Lê, feqet, zûtirekê Meh’emed beg tê kuştinê, h’alê mala Goran xirab dibe û ew mecbûr dibe xwendina xwe nîvcî bihêle.

         Sala 1925-a Goran bajarê Helebcêda dibe dersdar. 12 sala dersdarîê dike. Nava wan salada Goran gelekî dixûne, dha k’ûr zimanêd farizî, tirkî, erebî, înglîsî hîn dibe, rind nasya xwe dide lîtêratûra tirkî û Avropa roavaêye pêş.

         Paşê ew şeherê Sulêymanîêda mekteba orteda dersê dide.

         Goran 12-13 salya xweda îdî nasya xwe dide şayîrêd kurd û fariz. Şureta şayîrtîê cem Goran van salada dîhar dibe û ew bin hukumê şayîrêd kurde klasîkda çend şiêra dinivîse. Me’rîfeta E’. Gorane şayîrtîê ewqasî berbiç’ev bû, ku zûtirekê navê wî gelekî eyan dibe. Şayîr zû rya xweye şayîrtîê dît. Ew wext, gava Goran destbi efrandarîê kir, h’al li Kurdistana Îraqê gelekî giran bû. Miletê kurd rabûbû dijî zulmk’ara bona parastina mafê xwe. Hilbet, Goran nikaribû bi efrandinêd xweva dûrî vê yekê bisekinya. Ewî çawa welatparêzekî e’ynsî gelek cara bi şiêra dengê xwe bilind dikir boy azaya cimeta kurda û şuxulê wêyî heq.

         Sala 1937-a cansax’ya Goran xirab dibe, lema jî ew dersdarîê dihêle û wezîreta Îraqêye r’yada derbazî ser xebatê dibe.

         Wexta şerê hemdinyaêyî duda Goran komîtêa radîoa t’faqdaraye “Rohilata Nêzîk”-da li bajarê Yaffêda dixebite.

Salêd 40-50-da dîwana Îraqê gelekî pey Goran dikeve û çend cara wî digre, dike h’ebsê. Paşî şorişa îyûlê sala 1958-a Goran ji girtinê aza dibe.

         Salêd emrê xweye dawîêda Goran xwe bi temamî pêşkêşî şuxulê meh’kemkirina aştîê dike. Goran hîmdarekî komîtêa xweykirina aştîêye li Îraqê. Sala 1962-a ew hatye bijartinê çawa endemê Şêwra aştîêye hemdinyaê.

         Sala 1959-a bi teglîfkirina hukumeta Şêwrê Goran nava teşkîla dêlêgasîa Îraqêda hatye T’faqa Şêwrê, Ermenîstanê, çûye gundêd kurda, nasya xwe daye emrê kurdêd Ermenîstanê. Meha îyûlê sala 1962-a Goran cara duda hatye T’faqa Şêwrê. Wê carê ew bona qenckirina nexweşya xwe hatye. Xêle wext Moskvaêda ma, lê nexweşya giran jê dûr neket. Goran vegerya Kurdistana Îraqê û 18-ê noyabrê sala 1962-a bajarê Sulêymanîêda wefat bû.

         Têmatîka efrandinêd Gorane pêşin hîmlî tebyet û h’izkirin bû. Temamya lezeta tebyeta Kurdistanê du poêmêd wîye pêşinda “Geştek lya Hewreman” (“Ger’ek li Hewremanê”) û “Geştek lya Qeredax” (“Ger’ek li Qeredaxê”) tê kivşê. Badilhewa nîbû, wekî cimetê bi h’izkirin jêra digot “Şayîrê bedewîê”.

         Delalin şiêrêd Gorane derheqa evîntîêda. Bona şayîr jin sert’aca hemû tiştê bedew û qence. Gelek cara şayîr nîgara jinê ser fona tebyeta Kurdistanê nîşan dide.

         Şerê hemdinyaêyî dudada û paşî şêr, gava Goran dibû şayîr-şervan, xwe bi temamî pêşkêşî şuxulê azakirin û bextewarya cimeta xwe dikir, t’u wexta ji e’rafê meydana şerê sîyasîêyî sert derneket. A hema xût van salada bû, ku poêzîa Gorane delalda îdêaêd sosîal-sîyasîê cîkî mezin girtin û nîşan dan, ku efrandinêd wîda derbazbûna ji romantîzmê berbi rêalîzmê gumreh’ dibe. Şayîr pêşveçûyîna cimeta xwe, şerkarya wê bona mafêd miletîê dipesine. Û hetanî kutasya emrê xwe ewî t’erka vê rya rast neda.

         Şayîrê wetenperwar şiêr û poêmêd xweye nazik pêşkêşî ne ku tenê cimeta xwe, lê usa jî cimeta ereb û cimetêd cînar kirye, yêd ku mîna kurda bin nîrê zulmk’arada bûn û dizêryan. Poêzîa Goranda t’imê pirsa bratî û yekbûna qewatêd dêmokratîê hatye dîharkirinê.

         Goran çawa şayîr hê mezin û eyan dibe, gava mîna gelek şayîrêd kurda mayîn t’enê pirsêd miletîê bilind nake.

         Têmatîka efrandinêd Goran fireye. Heqya şerk’arya cimeta wî bona azayê û serbestîê, şerk’arya cimetêd bindest bona mafê wan, şerk’arya mexlûqetya hemdinyaê bona xweykirina aştîê û gelek pirsêd mayîn efrandinêd Goranda cîkî mezin digrin.

         Eyanin ev berevokêd efrandinêd Goran: “Bihêşt û yadgar”, “Firmêsk û hûnar”, “P’eyamî kurd”, “Hilbijarde” û yêd mayîn. Eyanin usa jî ev mqalêd wîye ulmî – “Edebyeta me çi dide û gere çawabe”, “Teze û kevn li şiêrada” û yêd mayîn.

         Lîtêratûra rêalîstîê, bi gotina Goran, gere ji k’ûraya emrê cimetê bê, wekî bikarbe şabûn û te’laya emrê cimetê, nêt û armanca wê rast nîşan bide.

         Pirsêd sosîalîê nava efrandinêd Goranda t’imê cîê pêşindanin. Ewî gelek şiêr miqabilî miftexura û beglera nivîsîne, mesele, “Li bin bîrê”, “Dengê mirovê bêk’ar” û yêd mayîn. Aha bona çi Goran gele sala ji alîê hukumetêda hatye girtinê, cezaret k’işandye.

         Hela hê sala 1935-a klasîkê lîtêratûra kurda P’îremêrd derheqa Goranda gotye: “Ewê bibe gumana lîtêratûra hatî”.

         Alîê janrada jî poêzîa Goran gelekî dewlemende. Ew şiêrêd lîrîkîê, k’asid, qezel, çarxet, diramaêd şêrkî, poêmêd dramatîkîêne. Oçêrkêd wîye bedewetîê, mqalêd wîye lîtêratûrzanîê, rexnekirinê roleke ferz lîstin di şuxulê pêşdaçûyîna nivîsara kurdaye vekirîda.

         Goran tercmeçîkî bêqusûr bû. Sala 1953-a bi tercma wî berevoka serhatîêd nivîskarêd înglîs û fransiz hate neşirkirinê.

         E’bdulleh Goran dost û pismamekî T’faqa Şêwrêyî mezin bû, ewî gelek efrandin pêşkêşî T’faqa Şêwrê kirine.

         Zimanê E’bdulleh Goran bêqusûre. Bi serî efrandinêd wî temamya nazikayî û dewlemendbûna zaravê soranî tê k’ivşê û wexta şiêrê wî dibihêyî, tê bêjî sazbendîke rohilatêye şîrine nazik dibihêyî. Badilhewa nîne, wekî gelek şiêrêd wî bûne kilam û nha nava cimetêda bela bûne. Rîtma wî sivike, stîla wîye şayîrtîê t’emize, lê ne sadeye.

         Ser mîrata Gorane lîtêratûrîê silsileta teze wê bê terbetkirinê û çiqas wext-we’de derbazbe, k’emala wê mîrata mezin bi misqalekê jî kêm nabe. Ewî nîşan da, çawa şayîr gere bijî, qulixî cimeta xwe bike, dilê wêda bimîne nemirî û h’izkirî.

“Rya teze”, oktyabr, s. 2002