MELLE MEHMÛD BAYAZÎDÎ (2002)

MELLE  MEH’MÛD  BAYAZÎDÎ

         Eyane, wekî nava sedsalya 19-da baylozê Ûrisêtêyî li Erzurumê Alêksandr Jaba (1848-1866) gelek destnivîsarêd kurdîye qîmetlî berev kirin, ku derheqa lîtêratûra, ziman, dîrok û êtnografîa cimeta kurdada bûn. Vî şuxulîda Melle Meh’mûd Bayazîdî k’omekeke gelekî mezin da Jaba.

         Lê Melle Meh’mûd Bayazîdî k’îye, kîjane emekê wî nava dîroka kûltûra cimeta kurdada?

         Melle Meh’mûd Bayazîdî sala 1790-î bajarê Bazîdêda (Tûrkîa) ji dya xwe bûye. Hema vêderê jî xwendina xweye pêşin stendye, paşê Tewrêzêda hîn bûye. Ew Tûrkîaê û Îranê gelekî geryaye, zanebûnêd xwe daye dewlemendkirinê, nasya xwe daye lîtêratûra, ziman û dîroka cimetêd ereba, tirka û fariza. Paşî vegerandinê Bayazîdî serk’arîê medresa cî dike, dersêd zimanê erebî, tirkî û farizî dide.

         Melle Meh’mûd Bayazîdî merivekî we’dê xweyî zane bû. Ewî serhildanê Bedirxan (sala 1848-a) û ya Nûrûlî beg (sala 1846-a) miqabilî hukumeta osmanîê ber ç’evê xwe dîtye. Wextê brê Bedirxan – Meh’mûd p’aşa tê Erzurumê, Melle Meh’mûd Bayazîdî çawa beled û rêberê wî pêr’a digere. Paşwextîêda, wexta Meh’mûd p’aşa Xêvatêda serk’arî serhildanê kir, hukumeta Tûrkîaê Melle Meh’mûd Bayazîdî digre. Lê zûtirekê ji kelê dertê.

         Sala 1856-a Meh’mûd Bayazîdî Alêksandr Jabar’a dibe nas. Hema wî çaxîda jî ew k’omekê dide Jaba bona berevkirina destnivîsarêd kurdîye qedîmî. Xênji vê xebatê ew usa jî gelek xebatêd ulmî nivîsye. Ji wan destnivîsarêd wî e’yanin: “R’isaleyê moefetûên lanavî zmanê kurdan”, “Ktêb derheqa hine cudatîêd orta zaravêd kurdada û şirovekirina çend qanûnêd t’omerîye ferz”. Xebata ewlin bi h’eqî tê hesabkirinê çawa rêzmana kurdîye pêşin, xudanê kîjanê kurde, nenihêrî wê yekê, wekî rêzmana kurdîye ewlin hesab dibe ya Elî T’eremakî (qurna 11-a).

         Hela wî çaxî qanûnêd rêzmana kurdîye mayînra tevayî Meh’mûd Bayazîdî usa jî du cûre îzafêtê dît, kîjan zimanê kurdîda katêgorîaêd qisma didine k’ivşê.

         Xênji van xebata Meh’mûd Bayazîdî usa jî kitêbêd dersê zimanê kurdî hazirkirine. Yek kitêba xeberdanêye bi cûrê dîalogê, ya din elîfba kurdîye (“Rûpêlêd bona kur’ika”). Meh’mûd Bayazîdî pey tradîsîaêd nûrdarê kurdayî eyan Ahmedê Xanî diçû û medresêd kurdada dersê zimanê erebî, farizîr’a tevayî dersêd zimanê kurdî jî dida, çawa tê k’ivşê, ev xeberêd jorgotî ewî hema bona vê yekê jî nivîsîne.

         Meh’mûd Bayazîdî merivê ewlin bû, ku derheqa êtnografîa kurdada xebateke hewaskare qîmetlî nivîsî. Wê xebata wî wa nav dikin: “E’det o r’isûmetne’meyî kurda” (“Erf-edetê kurda”). Vê xebata xweda ew pêşda tê çawa zaneê erf-edetê cimeta kurda, kûltûra wêye nfûsdarîê.

         Vêderê Bayazîdî hinek derecêd jiyana kurdê Tûrkîaêye k’oçer nîşan daye: sosîal-êkonomîkîê (zome, k’ir’înfrotan, sine’t, cûr’ê xerca, hukumdarya beg û ax’ê kurda, sîstêma e’şîra û qebîla), kûltûra wane matêrîalîê (avayî, ç’ek, hesp, cirîd), erf-edetê wan (xwezgînî, nîşanî, dewet, sunet, definkirin), qeydê wanî e’şîretîê (heyfhildan, qelen, qedirgirtina jinê, şêxa û mezina, alîhevkirina e’şîra).

         Kurdzana emekdar, doktora ulmêd fîlologîê M. Rûdênkoê ev xebata M. Bayazîdî tercmeyî ûrisî kirye û bi pêşxebereke qîmetlî bi kitêba başqe sala 1963-a neşir kirye. Vê kitêbêd faksîmîlîa orîgînalê jî heye.

         Ewî gelek tercme jî kirine, efrandinêd şayîrêd fariza û tirka, nimûnêd zargotina wan tercmeyî kurdî kirine.

         Ewî cilda efrandina Şeref-xan Bîtlîsîye pêşin (1858-59) ji farizî tercmeyî kurdî kirye û ew xebat ha nav kirye – “T’evarîxa qedîmî Kurdistan” (“Dîroka Kurdistanêye kevnare”). Ewî ev xebat bi spartina A. Jaba kirye.

         Kurdzanê navûdeng, doktorê ulmêd fîlologîê Q. Kurdo û kandîdata ulmêd fîlologîê J. Mûsaêlyanê faksîmîlêa vê xebatê çawa kitêba başqe, bi pêşxebereke hewaskarva sala 1986-a Moskvaêda dane çapkirinê.

         Eyane, wekî M. Bayazîdî xebateke mexsûs nivîsye derheqa dîroka kurdada, ku, telebextra, unda bûye û vê gavê nehatye dîtinê.

         Melle Meh’mûd Bayazîdî bi heqî tê hesabê çawa ulmdarê kurdayî mezin, şuxulvanê kûltûra cimeta kurdaye miletîêyî eyan.

         Çawa nûrdar emekê wîyî mezin wê yekêdane, wekî ewî hela we’dê xweda dice’dand, ku medresada zimanê kurdî derbazbin û bi vê yekêva jî ewî extîyarî dida zimanê kurdî beramberî zimanê tirkî, erebî û farizî bikin. Bona vê nêtê jî ewî rêzmana kurdî nivîsî û da îzbatkirinê, wekî zimanê kurdî yê xwexwetîye, qanûn û zakonêd wî başqene û ji zimanêd mayîn tê cudakirinê.

         Emekê Meh’mûd Bayazîdî mezin wê yekêdane jî, wekî ewî k’omekeke mezin da Alêksandr Jaba bona berevkirina destnivîsarêd kurdîye qedîmî. Bi saya vî emekî navê gelek şayîrêd kurdaye eyan dinya ulmîra bûne nas.

         Bi gilîkî, emekê ulmdar û nûrdarê kurdayî sedsalya 19-a Melle Meh’mûd Bayazîdî bê hesab geleke di şuxulê lênihêrandina pirsêd dîroka kûltûra cimeta kurdada.

 “Rya teze”, îyûl, s. 2002