QANATÊ KURDO (2002)

QANATÊ  KURDO

         Pêşdaçûyîna kurdzanya sovêtîê bi gelek tiştava navê kurdzanê eyan, doktorê ulmêd fîlologîê, profêsor Qanatê Kurdor’a grêdaîye. 50 salî zêdetir ewî xwe bi temamî pêşkêşî pêşdabirina kurdzanîê kir û bû zanyarekî meyî lapî naskirî.

         Qanatê Kurdo sala 1909-a gundê Sûsizêda (qeza Qersê) ji dya xwe bûye. Ewî 9 salî bû, gava dê-bavê wî bi hezara hêsîrê kurd û ermenyara tevayî ji ber şûrê Roma Reş revîn û berê xwe dane Ermenîstana Rohilatê. Dê-bavê Qanat têne gundê K’orbilaxê (nha Avşên, marza Aragasotnê). Bona karibin e’bûrê xwe bikin Qanat û bavê wî K’eleş diçin şeherê Tilvîsê. Lê wextekê şûnda bavê wî wefat dibe. Qanat bi çerçerekî mezin e’bûrê xwe dike. Hema vêderê jî, Tilvîsêda, ew diçe mekteba Lazo (Hakob X’azaryan) û xwendina xweye sifte distîne. Sala 1927-a Kommerkezya Partîa komûnîstîêye Ermenîstanê k’omê cahilêd kurdar’a tevayî Qanatê Kurdo jî bona hînbûnê dişîne Lênîngradê (Sankt-Pêtêrbûrga nha). Paşî kutakirina fakûltêta p’ala ew îdara xwendina bilindda tê qebûlkirinê û dibe şagirtê rohilatzanêd wî çaxîye usaye eyan, çawa Mar’, Orbêlî, Kraçkovskî, Frêyman, Zarûbîn û yêd mayîn bûn.

         12 roja berî destpêbûna Şerê Wetenîêyî mezin ew bi açixîke mezin dîsêrtasîaê xwey dike û navê kandîdatê ulmêd fîlologîê distîne. Qanatê Kurdo blokada Lênîngradê dîtye, çûye pêşe’nîê û bi mêrk’îmî miqabilî faşîsta kirye şer, bi ordên û mêdalava hatye rewakirinê. Paşî kutabûna şêr Qanatê Kurdo dîsa bi k’eleke mezin kurdzanya xweye h’izkirîva mijûl dibe.

         Qanatê Kurdo hela 24 salîêda destbi xebata xweye pêdagogîê kirye. Wî çaxîda ewî ûnîvêrsîtêta Lênîngradêda dersê zimanê kurdî dida. Hela sala 1933-a ew û hevalbendêd wî – Ereb Şamîlov û Î. Sûkêrman tevayî mqalêd “Îzafêt zmanê kurdîda” û “Problêma qism zmanê kurdîda” dinivîsin, ku nava bi ulmî lênihêrandina zimanê kurdîda tezetî bûn.

         Ulmdar-rohilatzanê dinêe’yan, akadêmîk Hovsêp Orbêlîr’a tevayî Qanatê Kurdo p’ara Lênîngradêda ya înstîtûta akadêmîa T’faqa Sovêtîêye ulmaye rohilatzanîêda kabînêta kurdzanîê teşkîl dikin. Serk’arê wêyî pêşin akadêmîk Hovsêp Orbêlî bû, lê paşwextîêda Qanatê Kurdo serk’arîê wê kabînêtê dike. Akadêmîk Hovsêp Orbêlîr’a tevayî Qanatê Kurdo mektebeke kurdzanêd sovêtîêye mezin sazkir. Bese bê gotin, wekî cem wî yanê bi serk’arya wî weke 20 aspîrantê ji sovêta berê û Îraqê bi rûspîtî dîsêrtasîaêd xweye kandîdatîê û doktorîê xwey kirine û nha jî bi açixî pirsêd kurdzanîêva mijûl dibin.

         Qanatê Kurdo gelek sala fakûltêta ûnîvêrsîtêta Lênîngradêye Rohilatzanîêda dersê zimanê kurdî daye. Ji xwendkarêd wîye berê M. Rûdênkoê paşê derheqa Ahmedê Xanîê “Mem û Zîn”-da dîsêrtasîa kandîdatîê xwey kir, paşê bû doktora ulmêd fîlologîê, emekekî mezin kire nava lêkolîna  lîtêratûra meye klasîk û bû kurdzaneke naskirî.

         Şagirtê wî bûne usa jî doktora ulmêd fîlologîê Z. Yûsûpova, doktora ulmêd dîrokê Ê. Vasîlêva, kandîdata ulmêd fîlologîê J. Mûsaêlyan û yêd mayîn.

         P’ir’e emekê Qanatê Kurdo usa jî di şuxulê hazirkirina kitêbêd zimanê kurdîda bona mektebêd gundêd Ermenîstanêye kurda. Hetanî nha jî kitêba dersaye “Zmanê kurdî” (rêzman)” mektebada derbaz dibin. Qanatê Kurdo ew hazir kirye û gelek cara hatye veneşirkirinê.

         Sala 1968-a bi têma “Rêzmana kurdî ser binga qnyatê zaravê kurmancî û soranî” Q. Kurdo dîsêrtasîaê xwey dike û navê doktorê ulmêd fîlologîê distîne. Paşê ew layîqî navê profêsor dibe. Ew xebata wîye doktorîê bi kitêbeke başqe sala 1978-a Moskvaêda bi zimanê ûrisî ronkayî dibîne.

         Qanatê Kurdo ji kurdêd sovêtîê merivê pêşin bû, ku bû edemê akadêmîa kurdaye (Îraqê) ulmaye e’ynsî.

         Kurdzanê naskirî xudanê weke 70 xebat û mqalêd ulmîye, kîjan çawa T’faqa Sovêtîêda, usa jî welatêd derekeda hêjayî guhdarî û qîmetkirina kurdzan-rohilatzanaye mezin bûne. Xebata wîye “Rêzmana zmanê kurdî” (ser h’îmê zaravê kurmancî), ku sala 1957-a Moskvaêda bi zimanê ûrisî neşir bû, ne ku t’enê nava kurdzanîêda qewmandineke berbiç’ev bû, lê usa jî xebateke k’ardar bû bona îranzana, rohilatzana.

         Lê sala 1961-ê xebata wîye “Zmanê kurdî” Moskvaêda bi zimanê ûrisî hatye çapkirinê.

         Ferhenga wîye “Kurdî-ûrisî” (s. 1960-î, 34 hezar xeber) zûda bûye kitêba xwendevanaye ser texteye h’izkirî.

         Ew û Zerê Yûsûpovaê tevayî ferhenga kurdî-ûrisî (zaravê soranî) hazir kirine û sala 1983-a çap kirine (25.000 xeber).

         Xênji pirsêd zimanzanya kurdî Qanatê Kurdo usa jî lekolîna pirsêd lîtêratûra, dîrok, êtnografîa kurdava mijûl bûye. Ewî xebateke 2 cildaye mezin nivîsye derheqa dîroka lîtêratûra kurdada, kîjan salêd 1983-85-a Stokholmêda hatye çapkirinê. Eva xebata pêşin bû derheqa lîtêratûra meye klasîkda, ku T’faqa Sovêtîêda hatibû hazirkirinê.

         Hela salêd 1930-da ewî destpê kirye nimûnêd zargotina me berev kirye û salêd başqe-başqeda çap kirye. Lê sala 1962-a bi serkarya wî berevoka “Beyt’-serhatîêd kurda” bi zimanê ûrisî hatye hazirkirinê û çapkirinê, qnyatê kîjanê xebatkarê kabînêta kurdzanîê hela hê sala 1978-a berevoka “Şaxê gelerî yê poêma “Mem û Zîn” hazir kirine, kîjan, telebextra, her t’enê paşî mirina wî sala 1996-a Stokholmêda hatye çapkirinê.

         Ewî û J. Mûsaêlyanê ew destnivîsara tercma Şeref-xan Bîtlîsîye “Şeref-neme”-ye kurdî bona çapkirinê hazir kirine, ku zanyarê kurdî sedsalya 19-a Mele Mehmûd Bayazîdî kiribû. Ew xebat bi zimanê kurdî (bi tîpê erebî) sala 1986-a Moskvaêda hate çapkirinê.

         Qanatê Kurdo sala 1985-a Lênîngradêda wefat bûye û wêderê jî hatye definkirinê.

         Badilhewa nîne, wekî gava derheqa pêşdaçûyîna kurdzanya sovêtîêda xeber didin, berê e’wlin navê kurdzanê eyan, doktorê ulmêd fîlologîê, profêsor Qanatê Kurdo didin. Ewî bi emekê xweyî layîqva ew navê hurmetlî qazanc kirye.

“Rya teze”, may, s. 2002