GER’EK LI KURDISTANA AZA (2002)

 

 

GER’EK  LI  KURDISTANA  AZA

 

 

Meha oktyabra sala 2001-ê bi teglîfkirina k’atibê sereke yê Yêkîtya Nîştîmanî Kurdistan CELAL TELEBANÎ du xebatkarê rojnema “Rya teze” – rêdaktor E’MERÎKÊ SERDAR û k’atibê cabdar RZGANÊ RECEVÎ çûne Kurdistana aza.

 

         Xwestina her kurdekî welatparêzî xerîbîêda ewe, wekî axa kal-bava bi ç’evê xwe bibîne. Dîtina Kurdistana aza xîyala mine bi sala bû. Bextê min lêda, wekî ew xîyala min mîaser bû, gava min lingê xwe danî ser axa Kurdistana aza. Min ser sînor pêşmerge, leşkerê me dît. P’er’ê min tunebû, wekî ez bifir’yama, ne axir min pêşmergê me bi cilê miletîê, leşkerê meye zêndî dît. Me hevra bi bratî xeberda, şiklê xwe k’işand û…

         Te’mê pêşin, ku min ser axa Kurdistana aza te’m kir, av bû. Tê bêjî, ewê qewateke teze da min.

         Ser sînor yek hîvya me bû. Navê wî E’t’a bû. Em ketine avtomaşînê û me berê xwe da Sulêymanîê. Mesela gelê me dibêje: “Şênaya gund beraya r’êr’a k’ivşe”. R’êêd Kurdistanê ne t’enê berin, lê usa jî zor başin, weke r’êêd Avropaêne.

         Te’rî hela neketibû e’rdê. Me paşmayînêd wî şerê giran dît, ku Seddam Husêyn dijî gelê me kiribû – gundê wêranbûyî, p’iraê şkestî, k’elefê mayîn. Xêlekê şûnda r’o çû ava û te’rîê e’rd hilç’inî, me îdî t’u tişt nedît. Her dûrva îşiqa gunda dihate k’ivşê. Em nava şeherê Derbendîxanêra derbaz bûn. Ev wargê bi wê yekêva eyane, wekî vêderê bendava mezin heye û ser wê hîdroêlêktrostansîa çêkirine. Ev hîdroêlêktrostansîa ya Dûk’anêra tevayî ronayê dide herêmê. Wexta sal şilî-şoîye, gele av wan bendada top dibe û ronayî jî zêde dibe. Lê, telebextra, par qur’lixî bû, av wan bendada kêm berev bû û êlêktroênêrgîa jî kêm bû. Lema jî herêmêda par (û ne t’enê par) problêma êlêktroênêrgîaê tûj bû. Paşê em pê hesyan, wekî Sulêymanîêda, usa jî şeherê herêmêye mayînda hukumetê bi hezara h’ejok danîne, wekî vê problêmê hevekî bide sistkirinê.

         Êvarê dereng em gihîştine Sulêymanîê, ser k’ûç’eke şehere sereke, ber avayîkî pêncqatê avtomaşîna me sekinî. Du merî hîvya me bûn. Ewana bi bratî em slav kirin û gotin ew k’îne. Yek Cewahir Kurmanc bû, ku şêwrdarê Celal Telebanîye alîê pirsêd çandêda, yê mayîn serwêrê kafêdra jûrnalîstîkaê ya fakûltêta zankoa (ûnîvêrsîtêt) Sulêymanîêye jûrnalîstîkaê doktor Movafeq Ahmed bû.  Cewahir Kurmanc nivîskare, çend pirtûkê wî çap bûne. Ew usa jî tercmeçîye, çend efrandinêd Çîngîz Aytmatov tercmeyî kurdî kirine û bi pirtûkê başqe-başqeva daye çapkirinê. Doktor Movafeq xwendina bilind û aspîrantûra Moskvaêda kutakirye, kandîdatê ulmêd fîlologîêye.

         Ew avayê pêncqatê mêvanxana Yekîtya Nîştîmanî Kurdistane, navê wê jî “Aştî”-ye. Em çûne hundur, hilk’işyane qatê duda û rêstoranêda rûniştin û me nan dixar, gava xebatk’arê rêstoranê radîotêlêfon anî da Cewahir Kurmanc. Ewî got, wekî şikir sax-silamet hatine gihîştine cî. Gava ewî xeberdana xwe kuta kir, mer’a got, wekî ew serokê byûroa heleqetîêd der Se’e’dî Ahmed P’îr bû, ku vêspêda hîvya we bû, lê çimkî hûn derengî ketin, ew nîv sehetê pêşda çû. Ewî telexist, xwest pê zanibe, çika hûn hatine yanê na. Ew we slav dike, hîvî dike sibê seheta 10-a herine bal wî.

         Em odeke mêvanxanêye qatê çara cî kirin (hela dixwestin her yek me odekêda bimîne, lê me xwest tevayî odekêda bimînin).

         Odêda her tiştê lazim hebû – têlêvîzîon, sarinc, t’êl û yêd mayîn. Balkon jî hebû. Û gava derdiketî balkonê, dîdemeke şehere mezin dihate dîtinê. Çend gilî derheqa şeherda. Rastîê jî, Sulêymanî şeherekî şên û bedewe, dorê ç’yane, hîmlî avayê yekqatê, duqatêne, lê avayê tezeçêkirîye p’ir’qatê jî kêm nînin. Cîye bidne k’ivşê, wekî şeherda meydanê çêkirinê jî hindik nînin. Ser herdu alîê k’ûç’ê sereke dik’anin, ku hetanî nîvê şevê vekirîne, k’ir’în-frotaneke gumreh’ tê kirinê. K’ûç’ada avtomaşîne p’ir’in, ku nîşana halxweşbûna cimetêye. Ser dur’yana polîs sekinîne, çûyîn-hatinê didine qeydekirinê. Şeherda gele xasbaxçe, meydan hene. Em çûne xasbaxçekî sereke, kîderê nîvheykelê şayîr, zanyar û şuxulvanê meye çandêye navdar danî bûn. Paşê me bal Celal Telebanî pirs pêşda k’işand, wekî bona qewînkirina yekîtya miletîê û qîmetkirina emekê kurdê sovêta berê wê rind bûya, ku wî xasbaxçeyîda nîvheykelê Erebê Şemo û Qanatê Kurdo jî bihatana danînê. Celal Telebanî ev pêşdanîn zor baş qebûl kir û derheqa wê yekêda rojnema Yekîtîêye sereke “Kurdistana Nû” nivîsî.

         Kurda h’îmê şeher danye. Aqara wî êpêceyî mezine, reqema binelya digihîje 600 hezarî. Şeherda gelek îdarêd çandê, mêvanxane, mûzêy, kînotêatr, nexweşxane û yêd mayîn hene. Nav û dengê rewşenbîrê Sulêymanîê temamya Kurdistanêda eyane.

         24-ê oktyabrê serokê byûroa heleqetîêd der Se’e’dî Ahmed P’îr em qebûl kirin. Wexta em çûne hundur, jûrnalîstekî emirk’an wîra qse dikir. Kek Se’e’dî bi zimanê înglîsî caba pirsê wî dida. Hetanî wana qse dikir, mer’a çay anîn. Wexta jûrnalîst xatrê xwe xwest, derk’et, kek Se’e’dî bi bratî em slav kirin, derheqa rewşa kurdê Ermenîstanê, rojnema “Rya teze”-da pirsî. Paşê ewî gote Cewahir Kurmanc qelemê hilde binivîse. Ewî berneme hazir kir, wekî emê k’uda herin, rastî k’ê bên. Gava me jêra got, wekî xênji bernema k’ivşkirî em usa jî dixwezin herine herêma Hewlêrê, zyareta Lalişê, ewî got:

         — Erê, bra, ew jî welatê weye. Ser ç’awa! Laliş p’arezgeha dînê meyî qedîmîye. Emê e’se usa bikin, wekî hûn herin wandera. Lê yazix, we’dê vîza we hindike.

         Hema wê rojê em çûne malbenda jina. Seroka malbendê û cîgira wê hûr gilî mer’a gotin, wekî armanca malbendê çiye û ew çi k’arî dike. Rojnema malbendê heye. Her heftê bernema wane têlêvîzîonê heye. Malbend t’u partîakêr’a girêdayî nîne, ew xebata civakî dike, mafê jina dip’arêze. Fîlîalê wê navçada hene. Bi pêşdanîna malbendê hinek qanûnêd Îraqê, ku jin nux’san dikirin, Kurdistana azada p’ûç’ hatine hesabkirinê. Mesele, eger jin gunek’are, ne ku xweyê wê mînanî berê ewê ceza dike, lê dad gunê wê qrar dike. Berê qîz 15 salîêda didane mêr, lê nha bi pêşdanîna malbendê hukumeta herêmê qrar qebûl kirye qîza 18 salîêda bidne mêr. Wexta rêgîstrasîakirina zewac-mêrkirinê gotî bûk e’se hazirbe. Malbend p’ir’jintîê hesab dike awa nux’sankirina jinê, şerk’arîke berk’ dike dijî wê yekê. Dereceke xebata malbendê jî ewe, wekî alîkarîê dide jinê şeh’îda. Rastîê jî, malbend bi serî  endamêd xweye aktîv k’arekî kêrhatîyî mezin dike.

         Serkarîê malbendê dike Havêjîn Menemî, ku dayka serekwezîrê hukumeta herêmê doctor Berham Salêhe. Cîgira wê R’onak Ferec R’eh’îme, ku qîzeke gelekî aktîve.

Ber mêvanxanê me camêrekî bejnbilind qemer, bedew, simêleke p’alik li ber bêvilê, bi cilê miletîê dît. Hewasa me wîra hat û me xwest şiklê xwe t’evî wî bik’şînin. Me usa jî kir û em wîra bûne nas.

         Navê wî camêrî Ferhad E’bduleh bû. Em pê hesyan, wekî ewî gelek sala pêşmergetî kirye (nha jî pêşmergeye), hunermendekî başe. Ewî mer’a gilî kir, wekî bi ssênar û rêjîsorya wî fîlmeke bedewetîê hatye k’işandinê, lê hela montaj nekirye. Navê fîlma wî “Surmêxan”-e, derheqa qewmandineke emrê kurdê êzdî û surmandane. Ewî gelekî bi dil em pê avtomaşîna xwe cîyada dibirin, tê bêjî ew mer’a bûbû mînanî merivekî meyî lapî nêzîk.

         Ferhad nêç’îrvanekî zore. Em k’uda diçûn, Ferhad t’imê derheqa nêç’îrvanya xweda gilî dikir.

         Em navenda “Serdem” qesidîn. Serk’arîê wê dike şayîrekî meyî navdar, şuxulvanekî sîyasîêyî eyan Şêrko Bêkes. Me zanibû, wekî hukumeta Kosrat Resûlda ew wezîrê çandê bûye, bi xelata ser navê şayîrê meyî sedsalya 20-yî mezin P’îremerd hatye rewakirinê. Celal Telebanî ew xelat bi xwe daye wî. Ax’aê Şêrko Bêkes mer’a got, wekî hetanî nha navendê bi seda pirtûk û kovar neşirkirine. Navend usa jî tercmekirina lîtêratûra bedewetîêva mijûl dibe. Efrandinê gelek şayîr û nivîskarê cimetêd dinyaêye mayîn tercmekirî neşirkirye.

         Paşê em bûne mêvanê navenda “Gêlavêj”. Ew rêxistina şayîr û nivîskaraye, sala 1996-a hatye sazkirinê. Reqema endamê wê digihîje 300-î. Me vêderê nasya xwe da kurê şayîrê meyî mezin Ebduleh Goran. Navend nava salêda bi deha nava pirtûkê şayîr û nivîskarê me çap dike, fêstîval, êvarîê lîtêratrîê teşkîl dike.

         Cîye bidne k’ivşê, wekî hemû rêxistinê efrandarîê û civakî alîkarîê ji hukumetê distînin, lê fikra xweva azane.

         Em usa jî malbenda genca qesidîn. Avayîkî mezin bin qolê malbendêdaye. Vêderê k’omê cahilaye başqe-başqe k’ar dikin (sportê, r’eqasê, k’işika, şiklk’êşîê, têatrê û yêd mayîn), her tişt tê kirinê bona cahil we’dê xwe bi serecem derbazkin, tiştê xirabva mijûl nebin.

         Malbenda “Bedînan”-a em gelekî bi dil, bratî qebûl kirin. Baraneke gur’ dibarî, gava em gihîştne ber derê malbendê, endamê serkarya YNK Nizad hatina me slav kir û got:

         — Hûn hatin û we xwera xêr-berek’et anî. Îsal ç’evê me ç’ilke baran bû, lê ew nedibarî. Dibînin, îro baraneke çiqasî gur’ dibare.

         Em odê malbendê geryan û me dît, wekî ew k’arekî çiqasî mezin dike. Odekêda me cilê miletîê dîtin, ku bona k’omêd r’eqasê û têatrê bûn.

         Em odeke mezinda rûniştin, cahilekî, ku dengê xweş lê bû û sazekî bêqusûr lêdixist, çend kilam mera gotin. Em h’eyr-h’ijmek’arê deng û sewda wî bûn.

         Serokê îdara mecalêd hukumetêye înformasîa masayî Azad Cndîyanî em teglîf kirin. Wextê rasthatinê gelek şuxulvanêd cabdar hazir bûn. Ewana jî derheqa h’al-wextê kurdê Ermenîstanêda pirsîn. Ax’aê Azad Cndîyanî got, wekî sê organêd îdara wane sereke hene – rojnema “Kurdistana nû” (bi kurdî), du rojnemêd bi zimanê erebî. Xênji wê du p’êlê televîzîonê – “Dengê Kurdistanê”, “Dengê gelê Kurdistanê” e’mel dikin. Emrê p’êla pêşin deh sale, lê emrê ya duda bîst sale. Têlêvîzîon rojê deh seheta elametya bi zaravê soranî, kurmancî, hewremanî û zimanê erebî dide. Minara têlêvîzîonê ser ç’yakî nêzîkî Sulêymanîê çêkirine. Bilindaya wê sed mêtrî zêdetire. Mer’a gotin, wekî p’êşekzanê kurd her tişt bi destê xwe çêkirine. Têr’a hatye dîtinê minara teze ser ç’yakî dha bilind çêkin. Em pê hesyan, wekî van îdarada çarsid merî k’ar dikin.

         Hevpeyvîna 34 deqeyî t’evî me derbaz kirin û bi têlêvîzîona e’zmanî belakirin (Hewlêrêda jî hevpeyvîna sehetekê zêdetir t’evî me  bi televîzîona e’zmanî e’lam kirin). Me usa jî hevpeyvîn dane çend rojnemêd Sulêymanîê û Hewlêrê. Ew rojnemêd bi zimanê kurdî û erebîne.

         Hukumet alîkarya p’eretî dide prêsa aza. Herêmêda 150 nav rojneme û kovar neşir dibin. Bawer bikî neh’îke usa tune, wekî prêsa wê tunebe.

         Em du k’arxana qesidîn. Yek ya neftbêcerkirinê bû. Serokê wê, ku Ûrisêtêda xwendibû û çend sala Groznîêda k’ar kiribû, mer’a got, wekî wextê şêr ev k’arxane jî k’afk’ûnkirine. Paşî şêr p’êşekzanê kurd dêtal bi destê xwe çêkirin, yêd mayîn jî ji cîê mayîn dest anîn. Eva îdî çend sale k’arxane k’ar dike û 35 selefê r’ewacê herêmê dide razîkirinê. Ewî usa jî got, wekî bine’rdê Kurdistanêda gelek neft û gaz heye.

         — A, nha vêderê jî bik’olin, wê neft derê, — ewî got û lingê xwe e’rdê xist. – Lê, telebextra, têxnîka meye k’olanê û mecalêd meye mayîn tunene.

         Ya mayîn k’arxana cix’ara bû. Wextêda evê k’arxanê cix’arê usa berdidan, ku ne t’enê Îraqêda, lê usa jî gelekî ji h’idûdê wê der eyan bûn. Wextê şêr ev k’arxane jî zyana mezin k’et û gelek sala nedixebitî. Hukumeta herêmê mecal efrandin bona ev k’arxane dîsa k’ar bike. Û eva îdî êpêce wexte k’arxane dixebite. Bi rêberya cîgirê wezîr û serkarya k’arxanê em hemû cîdereca geryan. K’arxane cix’areke xweş berdide, navê wê “SAN”-e (Sultan) û gelekî arzane.

         Em pê hesyan, wekî xênji van k’arxana herêmêda usa jî k’arxanê sêmêntê, qîrê, xalîça, çend k’arxanê xurek û senaya sivik dixebitin. Tiştê hewaskar ewe, wekî çend artêl cilê mêraye miletîê didrûn. Em kîjan şeherî qesidîn, me gele mêrê bi cilê miletîê didît.

         Doktor Movafeq Ahmed em teglîfî zankoa Sulêymanîê kirin. Ew şehereke nava şeherda. Navbir’î bû. Xwendkar heyatêda k’om-k’om bûbûn. Hemû bi cilê avropî bûn. Gava te wan xwendkara dinihêrî, dilê te şa dibû. Te zanibû, wekî evin pêşeroja miletê me.

         Em çûne sera şikla. Xwendkara ew şiklê delal efrandibûn. Me usa jî sera kompyûtêra dît, li k’u weke 200 heb danî bûn, ber her yekê xwendkar rûniştibûn, hîn dibûn. Em usa jî çûne qawexanê, xarinxanê û cîê mayîn.

         Doktor Movafeq Ahmed derheqa dîroka zankoê û roja wêye îroyînda mer’a ha got:

         — Zankoa Sulêymanîê sala 1968-a hatye vekirinê. Ew ser navê Saleh’-êd-dîn bû. Paşê sala 1982-a ew bi wî navî guhastin Hewlêrê. Lê zûtirekê Sulêymanîêda dîsa zanko vebû. Nha wêda 10-a zêdetir fakûltêt hene, li k’u 5683 xwendkar hîn dibin, 250 dersbêj dersa didin. Wêda “Întêrnêt sêntr” k’ar dike, ku ne t’enê Kurdistanêda, lê t’emamya Îraqêda yeke here mezine. Zankoêda ders bi zimanê kurdî û înglîsî têne derbazkirinê, p’êşekzanêd derecê malhebûna  cimetîye başqe-başqe têne hazirkirinê.

         Çawa zankoa Sulêymanîê, usa jî yêd Hewlêrê û Dihokê endemê asosîasîa zankoêd navnetewîne.

         Me zanibû, wekî van axirya Helebcê ji îslamîsta aza kiribûn. Û gava rêberê me pê hesyan, wekî em dixwezin herin Helebcê, e’cêbmayî pirsîn:

         — Hûn dixwezin herin Helebcê?

         Me go: “Erê”.

         — Ê, başe, ser ç’awa!

         Me bi avtomaşîna Ferhad û bi rêberya doctor Movafeq Ahmed berê xwe da Helebcê. Doktor mer’a got, wekî em kurdê derekeye pêşinin, ku paşî azakirinê diçine Helebcê. Helebce êpêceyî ji Sulêymanîê dûre û rya wê nava deşta Şehrîzorêr’a derbaz dibe. Me r’êva konê wan mihacira dît, ku Seddam Husêyn ji Kêrkûkê cîşihitî kiribûn. Herd alîê r’ê deşt û bostan bûn: cîkî gundya pembu berev dikirin, cîkî mayîn bostan dişêlandin. Ser r’ê em rastî gelek qereqolê leşkerîê dihatin. Gava wana doctor didîtin, bê gilî-gotin r’ê didane me.

         Gava em gihîştine şeher, me dîdemeke gelekî giran dît. Avayê hilşandî, k’ûç’ê neqîrkirî… Lê cî-cîna jî şeherlûya xwera avayê teze çê dikirin. Me zanibû, wekî wextêda Seddam Husêyn çi zulm anya serê vî şeherî, gava sala 1988-a ç’eka k’îmîayê daye xebatê, ku bûye qesasê serê bi hezara merya. Tê bêjî, ev zulm hindik bû, îslamîsta jî zulmeke teze serda zêde kirin.

         Em bûne mêvanê komêndantê şeher. Ew gênêral bû, zilamekî bejnbilindî bedew bû. Serake fireda, li k’u merivê şehere navûdeng berev bûbûn, me hevra qse kir. Gênêral û cîgira wî, ku qîzeke bi xeberdanê serxwe bû, gotin, wekî êkstrêmîstêd “Cûnd el îslam”-ê vêderê qanûnê xwe testîq kiribûn, rêjîmeke mînanî rêjîma t’alîbê Afx’anîstanê dabûne sazkirinê: îzna mêra tunebû ser-sûretê xwe kur’kin, jin gotî bi çarşev bûna, qîz gotî hîn nebûna. Îzna jina tunebû bixebityana. Gele wext h’al ha bû, îslamîsta t’u k’arek nekirin bona şênkirina navçê, xênji çêkirina meçîtekê-duda. Binelya bona ji vî halê xweyî giran derên, çend cara berbir’î katibê sereke yê Yekîtya Nîştîmanî Kurdistan Celal Telebanî bûbûn. Telebanî çend cara gazî serkarê îslamîsta kiribû, wekî t’erka wê zulmê bidin û bên tevayî herêma azabûyî şênkin. Lê ewana ev yek qebûl nekiribûn û k’arê xweyî qirêj pêşda dibirin. Nêzîkî Helebcê gundekî kakaya heye. Ewana ne surmanin, ne êzdîne, ne jî e’lewîne, Şems dih’ebînin, diçine meçîta, şêx û p’îrê wan hene. Şêxê wanî sereke K’êrmanşahêda rûdinê. Ewana jî mînanî êzdya 3 roja rojîya digrin, zimanê wan goranîya kevne. Îslamîsta binelîê wî gundî mecbûr kirin, wekî musulmanîê qebûlkin, yanê na xerc bidin. Binelîê wî gundî hatibûne Sulêymanîê û ji hukumeta herêmê hîvî kiribûn, ku wana ji zulma îslamîsta azakin.

         23-ê sêntyabrê sala 2001-ê YNK ûltîmatûm da serk’arya îslamîsta, wekî ji navçê derên. Ewana ev ûltîmatûm qebûl nekirin, hela serda zulmeke giran kirin. Îslamîsta êrîşî ser gundê Haylî Hamadê kirin, serê 25 pêşmergê YNK jêkirin. Evê zulmê k’êr gîhande hestu. Pêşmergê YNK êrîş birine ser wan, nîvê wan qirkirin, nîvî jî revîne ç’ya, p’areke serk’arya wan dîl girtin, bi çapeke mezin ç’ek û cebirxane hildan. Bi saya vê opêrasîaê navçe û şeherda qeyde-qanûn hatine testîqkirinê, binelya ev yek bi şabûn qebûl kirin. Mer’a gotin, wekî pêr’a-pêr’a paşî azakirina şeher û navçê hukumeta herêmê Helebcêda civata xwe derbaz kirye, pirsêd daseknandina şeher û wargêd dor-ber e’ne’ne kirye, spartinêd konkrêt daye her wezîretekê.

         Gava em diçûne bal wekîlê YNK li Helebcê, me k’ûç’ada gele pêşmerge, leşker dîtin. Raste, dik’an vekirî bûn, k’ûç’ada cimet gelek bû, lê tê bêjî bîna xûna r’êtî dihat. Me îdara wekîlê YNK li Helebcê bi bratî qse kir. Gava hatin, mer’a gotin, ku pêşmerge dixwezin t’ev me nan bixwin, me ev yek xwera hurmeteke mezin hesab kir. Me nanê pêşmerga xwar, ku mer’a mînanî t’iberkê bû.

         Me bi bratî xatrê xwe ji serkarya şeher û pêşmergêd meye qehreman xwest û bi wê gumanê vegeryane Sulêymanîê, wekî pêşeroja gelê me, welatê me wê geşbe, çimkî xweykir û pêşîk’arê meye blyan hene.

         Em rastî pênc wezîrêd hukumeta herêmê hatin. Serekwezîr Barhem Salêh wêderê nîbû, çûbû Amêrîkaê. Cîgirê wî, wezîrê fînansa Adnan Mûftî bi dil û can em qebûlkirin, derheqa rewşa herêmêye aborî û çandîda gilî kir, derheqa kurdêd Ermenîstanê û rewşa wanda pirsî.

         Nava teşkîla hukumetêda wezîrê p’arastina mafê mirov heye, serk’arîê wê dike Saleh’ Reşîd. Ewî got, wekî rûê “Anfal”-êda 182 hezar binelîêd herêma Kurdistanê bê ser-berat’e unda bûne. Wezîret k’arekî mezin dike bona e’yankirina yazya wan, p’arastina mafê mirov, hazirkirina derbazkirina h’esabkirina binelya. Ev wezîret hatye sazkirinê bona praktîkaêda mîaserkirina prînsîpêd dêmokratîê. Ew mîsîa xwe diqedîne bêy h’esabhildana dîn, miletîê.

         Gerekê bê gotinê, wekî kadrêd herêmê gelekî serxwene, xweyê kûltûra bilindin, xwendina xwe hîmlî Avropaêda stendine, her yek çend zimana zane. Ewana gelekî welatparêzin. Ji wezîra hineka jin, zar’ê xwe Avropaêda hîştine, hatine qulixî welatê xwe, cimeta xwe dikin.

         Hertim nava hukumeta herêmêda kadrê êzdî hebûne. Hukumeta berî vêda E’dûlê êzdî wezîr bû. Nha dewsa wî êzdîkî mayîn – Cemîl wezîre.

         Paşî rasthatina t’evî Telebanî, wextê qse Cemîl mer’a got, wekî hûn zanin çira Celal Telebanî hûn usa baş qebûl kirine? Çimkî hûn kurdê Ermenîstanêne û kurdê êzdîne. Celal Telebanî t’imê xemxurya baş nîşan dide berbi êzdya. Sulêymanîêda çend malê êzdya hene û ewana hert’im xemxurya dîwanê hindava xweda tex’mîn dikin.

         Rojekê yekî mer’a t’êlê xist û bi ermenî got, wekî ermenîye, navê wî Sêvane, dixweze rastî me bê. Em peyayî jêrê bûn û me dît, wekî du camêrê yaşê xweda ort’e rûniştine. Me nasya xwe da hev. Ji wana yek Sêvan bû, yek jî hevalê wîyî kurd bû, ku neh’îkêda serokê polîsîaê bû. Sêvan mer’a got, wekî Sulêymanîêda her t’enê maleke ermenya heye, ew jî mala wane. Sêvan bîznêsa îç’kêva mijûl dibe, carekê-duda hatye Yêrêvanê. Ew naxwaze ji Sulêymanîê here, çimkî vêderê jêra başe, gişk qedrê wî digrin.

         K’atibê sereke yê Yekîtya Nîştîmanî Kurdistan Celal Telebanî du cara rêzîdênsîa xweye Dûk’anêda em bi bratî qebûl kirin. Ewî gelekî bi alavî derheqa kurdêd Ermenîstanêda xeberda, qîmetekî mezin da emekê wan.

         — Em çi jî bikin, nikarin bin emekê kurdê Ermenîstanê derên, — ewî got. – Hûn ezîzê mene, mêvanê minin, eva welatê we, axa weye, hûnin xweyî-xudanê vê axê.

         Mam Celal (herêmêda gişk usa jêra dibêjin) gelekî t’izbya h’iz dike û wexta em rastî wî hatin, deste t’izbîê darîne dirêj dêstda bûn. Kurmancîke baş zane. Merivekî beşerxweşî bi gilî-gotine.

         Ewî hukumekî nebînayî ser me hîşt û em hatine bawerkirinê, wekî bi serkarya serokê haye aqilbende dûrdîtî gelê me wê bigihîje armanca xweye dîrokî.

         Herêmêda xebateke mezin tê kirinê bona guhastina navê cîya. Navê gelek cîya guhastine, kirine navê kurdî. Ev prosês gumreh’ pêşda diçe.

         Mer’a gotin, wekî Dûk’an bajarekî biç’ûke. Ew nepenîêdane, ser t’ulmaye. Rya, ku diçe şeher, ç’ivaneye. Azad Cndîyanî, ku wexta rasthatina t’evî C. Telebanî rêberya me dikir, got, wekî mala kurxatîê wî, ku welîê şeherekî mayîne, viraye, rind dibe em serîkî lêxin. Em çûne mala wî. Nav baxçê wîda em ser k’ursîa rûniştin. Hêşnayê şîn dikir, dora me bax’ bûn. Mer’a gotin, wekî ew bax’ê fêkyane, ji t’ûtê reş girtî hetanî p’irteqala. Mer’a qawe û çeqilmasta sar anîn, ji dara pêşber p’irteqal jêkirin, anîn, ker kirin, danîne ber me. (Em kîderê diqesidîn, berî her tiştî çay yan jî qawe û fîncanek ava sar dadanîn ber me). Dûk’anêda hetanî banan jî digihîjin. Rastîê, Dûk’an ç’ikilekî cinetêye li rû-barê dinyaê.

         29-ê oktyabrê bi rêberya Cewahir Kurmanc û Movafeq Ahmed me berê xwe da herêma Hewlêrê.

 

 * * *

 

         Sulêymanî êpêceyî ji Hewlêrê dûre. Rê nava deşta û ç’yara derbaz dibe, gelek cîya ç’ivane dide. Gava em gihîştine hêşîê, deşteke gelekî fire ber me vebû. Ew deşta Hewlêrê bû. Nava kilamê meda jî tê gotine: “Deşta Hewlêrê deşteke dûze…”

         Şeherê K’oy Sancaqê wê deştêdane. Me zanibû, wekî vî şeherîda gelek merivê miletê meye navdar hatine cihanê. Ji wana yek jî şayîrê meyî sedsalya 19-î navûdeng Qadir K’oye, heykelê kîjanîyî bilind merkeza şeherda danîne.

         Gava em gihîştine ser sînorê herdu herêma, avtomaşîna barzanya îdî hîvya me bû. Me we’delî xatirê xwe ji rêberê xweye Sulêymanîê xwest, ketine avtomaşînê û me berê xwe da Hewlêrê. Em hevdura bûne nas. Rêberê me Wirya Ce’f  bû. Ce’f  navê e’şîreke meye mezine, ku Kêrkûkê û dor-berê wê dimîne.

         Wirya ji wê e’şîrêye. Zilamekî xwendîye, çend sala radîostansîa “Dengê Amêrîka”-ê p’ara kurdîda k’ar kirye, vegeryaye welatê xwe û qulixî gelê xwe dike. Ew merivekî usane, ku qîmetê we’dê zane. Gava digot ezê filan sehetê bêm, rast we’dê k’ivşkirîda dihat. Navê avtoajo Emîr bû, xortekî cahilî tezezewicî bû.

         Me got, wekî Wirya Ce’f ji Kêrkûkêye. Kêrkûk bûye pzka ser zimanê hemû kurdê Kurdistana aza. “Kêrkûk dilê Kurdistanêye, — her dera mer’a digotin. – Tu nikarî Kurdistanê bêy Kêrkûkê tex’mînkî. Badilhewa nîbû, wekî Mistefa Barzanîê nemir ew avtonomîa nivîşkan hesab kir, ku Bex’dadê bêy Kêrkûkê raberî kurda dikir. Hema bona Kêrkûkê jî ewqas xûn hate rêtinê”.

         R’êva Wirya ji me pirsî:

         — Hûn dixwezin herin kîderê? Hewlêrê yanê Saleh’-êd-dînê?

         Me got, wekî em dixwezin pêşîê herin Saleh’-êd-dînê.

         Saleh’-êd-dîn şeherekî biç’ûke, nêzîkî Hewlêrêye û cîkî bilindcîye. Me zanibû, wekî berê dewlemendê Îraqê havînê hêsabûna xwe vêderê derbaz dikirin. Rastîê jî, ew zozane û şeherekî bedewe. Mer’a eyan bû, wekî rêzîdênsîa serokê Partî Dêmokratî Kurdistan Mesûd Barzanî wêderêye.

         Avtomaşîna me ber avayîkî p’ir’qatê sekinî. Ew mêvanxane partîaê bû û em sê roja wêderê man. Hema wê roje, berîêvarê wekîlê partîaê mêvanxanêda hate dîtina me û bernema ger’a me hazir kir. Em pê hesyan, wekî serekwezîrê hukumeta herêmê Nêç’îrvan Barzanî Avropaêye, lê serokê Partî Dêmokratî Kurdistan Mesûd Barzanî li herêmê digere. Lema jî mer’a li hev nehat rastî wan bên.

         Wê rojê êvarê em çûne têlêstûdîa cî. Me xebatk’arê wêra bi bratî qse kir. Em pê hesyan, wekî xênji evê têlêstûdîaê usa jî têlêstûdîa e’zmanî heye, kîjan li Hewlêrêye. Paşê em wê têlêstûdîaê jî qesidîn, kîderê hevpeyvîna zêndî t’evî me derbaz kirin. Yê ku hevpeyvîn derbaz dikir, ze’f rind dîroka rojnema “Rya teze” zanibû, haj rewşa kurdê Ermenîstanê û çanda wan hebû.

         Rojtira mayîn em çûne Hewlêrê. Navê şeherî resmî Êrbîle, lê kurd jêra dibêjin Hewlêr. Ew p’ayt’extê Kurdistana Îraqêye û 350 kîlomêtrî fêza Bex’dadêye. Ew deşta ort’a ç’emê Zaba mezin û Zaba biç’ûkda p’erverdaye (kurd wan ç’emar’a dibêjin Zê).

         Hewlêr şeherekî cihanêyî herî qedîmîye. Nivîsara şûmêrada (Somêr) ew tê navkirinê Orbêlûm yanê Ûrbîlûm.

         Hewlêr bi rya hesin Bex’dadêr’a grêdaye, lê eva îdî 11 sala zêdetire ew r’ê k’ar nake.

         Şeher êpêceyî mezine. Reqema binelîêd wî ji 700 hezara zêdetire. Avayê parlamênta Kurdistanê, hukumeta herêmê, banka merkezîê û gelek îdarêd admînîstratîv şeherda k’ar dikin. Şeherekî gelekî bedewe, k’ûç’ê wê firene, herdu alya dik’anin, k’ir’înfrotaneke gumreh’ tê kirinê. Aqara şeher fireye, hîmlî avayê yekqat-duqatin, avayê p’ir’qat jî gelekin, ku hîmlî van salê axrîê hatine çêkirinê. Şeherda avtomaşîne p’ir’in, dur’yanda dewsa polîsa sêmafor çûyîn-hatinê qeyde dikin.

         Xemla şehere sereke kela wêye. Ew şeş hezar sal berê hatye çêkirinê û bêy zyank’etina mezin gihîştye rojê me. Dîwarê wê pê agûr’ê tenik danîne. Mer’a gotin, wekî wextêda dewlemendê şeher navenda kelêda mane, paşê derketine, çûne, xwera avayê teze çêkirine. Nha binelîê şehere sade vêderê dimînin. Wexta em nava kelê digeryan, e’wte-e’wta kelba bû, dîka dikire gazî.

         Kela Hewlêrê çawa heykelekî qedîmî ji alîê YÛNÊSKO-êda tê p’arastinê.

         Avtomaşîna me k’ûç’eke şehere serekeda sekinî. Mer’a gotin, wekî çend meha pêşda têrorîsta hema ser vê k’ûç’ê şuxulk’arekî Partî Dêmokratî Kurdistanî eyan, welîê şeherê Hewlêrê Fransoa Herîrî kuştine.

         Pêşîê em çûne wezîreta hukumeta herêmêye çandê. Wezîr Mehmûd Mehmed, xebatkarê wezîretêye cabdar odeke mezinda em qebûl kirin. Wezîr em bi bratî slav kirin, derheqa k’arê wezîretêda gilî kir. Hate k’ivşê, wekî wezîret herêmêda çi k’arekî mezin dike bona bilindkirina dereca kûltûra cimetê, pêşdabirina çanda kurda, çapkirina pirtûka, teşkîlkirina êvarya, fêstîvala, sêmînara û yêd mayîn.

         Me zanibû, wekî hukumeta Nêç’îrvan Barzanîda wezîrek êzdîye. Lê, telebextra, mer’a li hev nehat wî bibînin. Parlamênta Kurdistanêda çend dêpûtatê asorî û tirkman hene. Wekîlê wan cimeta usa jî organê dîwanêye mayînda k’ar dikin, dibistanê wan hene. Eva jî şe’detîke wê dêmokratîaêye, ku herdu herêmada heye.

         Em rêdaksîa du rojnema qesidîn. Rojnema “Brayetî” ya hukumeta herêmêye, lê “Xebat” ya partîaêye. “Brayetî” rojnema herr’ojeye û ji 6-ê gulanê sala 1967-a çap dibe. Dîrêktorê wê Cewar Hamîk Selîme, ku berê sedrê parlamêntê bû. Rêdaktorê sereke Arîan Fereceye. Rojnema “Xebat” ya herr’ojeye. Dîrêktorê wê Elî E’bduleye, rêdaktorê sereke R’zgar Nûrî Şawîse.

         Herdu rêdaksîaêda fikir hatine p’evguhastinê derheqa hevrak’arkirinêda. Xwestin hate elamkirinê, wekî lazime qnyata, fotoşikla, rûpêla p’evbiguhêzin, mecalê întêrnêtê dha bi k’ardarî bidne xebatê, çûyîn-hatin dha gelek be.

         Rêdaktorê zankoa Hewlêrêye ser navê Saleh’-êd-dîn Se’e’dî Barzincîye, merivekî maqûl, xweyê kûltûra bilinde. Ew doktorê ulmê yûrîstîêye, profêsore, dîsêrtasîa zankoa Sorbonêda xwey kirye. Hela wextêda bi pêşdanîna Mistefa Barzanîê nemir ew bûye wezîrê hukumeta Îraqê. Lê gava heleqetîê kurda û hukumeta Îraqê xirab bûne, ewî dest ji qulixa wezîr k’işandye û çûye gihîştye gelê xwe.

         Oda xweye xebatêda ewî em qebûl kirin û derheqa zankoêda mer’a gilî kir. Ewî gor, wekî zanko sala 1982-a ji Sulêymanîê cîguhastî Hewlêrê kirine. Çawa zankoa Sulêymanîêda, usa jî ya vêderêda, hînbûn bi du zimana – kurdî û înglîsî – tê derbazkirinê. Zankoêda 12 fakûltêt (wêderê wanra dibêjim k’olec) hene, li k’u 8 hezara zêdetir xwendkar hîn dibin, bi seda dersbêj dersa didin. Ala her fakûltêtekê heye. Zankoa Hewlêrê jî mînanî zankoa Sulêymanîê şehereke nava şeherda, li k’u hemû mecal hatine efrandinê bona hînbûn û hêsabûnê, usa jî xebata ulm-lêgerînê. Çapxane, stadîon, sera konfêransa, klûba xwendkara, kitêbxana zankoê hene. Kitêbxana k’olêca doxtrîê ya here dewlemende.

         Doktor Merûf Xeznedar, ku aspîrantê Qanatê Kurdo bûye, pê hesya bû, wekî em li Hewlêrêne, û em teglîfkirin mala xwe. Em kitêbxana wîda rûniştin û me qse kir. Kitêbxana wî gelekî dewlemende, weke kitêbxaneke dewleteke serbeste. Wêderê usa jî p’arek ya wan kitêbê kurdî bûn, ku Ermenîstanêda çap bûne û me wêderê çend hejmarêd “Rya teze”-ye salêd 60-î dît.

         Merûf Xeznedar dersbêjekî zankoa Hewlêrêye.

         Serokê navenda ser navê Şerefxan Bîtlîsî – Ferhad em bi dil qebûl kirin. Navendêda p’ara hînkirina kompyûtêra, kitêbxane, qawexane, p’ara lîstika û yêd mayîn hene. Me wêderê faksîmîlêa hejmara rojnema “Kurdistan”-e pêşin dît. Ferhad p’êşekzanê zimanê fransîye. Hetanî çend sala pêşda ewî him zankoa Sulêymanîêda, him jî ya Hewlêrêda dersê zimanê fransî dida. Nha ew t’enê zankoa Hewlêrêda dersê dide.

         Cîgirê welîê Hewlêrê, serokê Yekîtya nivîskarê şeher Mêhdî Xoşnav merivekî xeberxweşe. Ewî gilî dikir, wekî çi k’ar tê kirinê bona çapkirina efrandinê efrandarê kurd. Ewî got, wekî efrandar gelekin, lê ne hemûşkin, ku endamê yekîtya wanin. Salê bi deha nav kitêbê şayîr û nivîskara, gele efrandinê tercmekirî tên çapkirinê. Derbazkirina êvarîê efrandarîê, pirs û caba, temaşegehê kitêba û yêd mayîn bûne tradîsîa.

         Paşê Mêhdî Xoşnav da pêşya me û em birne cem welîê şeher Ek’ram Mentêk. Ew camêrekî bi xeberdane, rind haj dîroka şeher û rewşa wîye îroyîn heye. Ewî got, wekî şeherda xebata çêkirinêye mezin tê kirinê, lê sert’acê wê xebatê seyrangbax’ê şehere. Oda welîda şiklê hemû welîê şehere berê dîwêr xistibûn. Welîê dawîê Fransoa Herîrî bû.

         Welî mer’a got, wekî dha rind dibe em herin bi ç’evê xwe seyrangbax’ê şehere teze bibînin, çêkirina kîjanê hela kuta nebûye. Mêhdî Xoşnav pê avtomaşîna xwe da pêşya me û em birne wî seyrangbax’î. Rastî jî, seyrangbax’ekî usane, t’aê kîjanê Rohilata nêzîk û navînda tune. Ew çendik-çend hêktare, ser çêkirina wî bi mîlîona dolar hatye û tê xerckirinê. Seyrangbax’da wê hemû mecal hebin bona hêsabûna binelîê şeher û mijûlbûna zar’a.

         Wêderê heykelê şayîrê erebî navûdeng, pismamê kurdayî mezin Mehmûd Mehdî El-Cewahîrî danîne (heykelê wî usa jî Sulêymanîêda heye). Ser selê ber heykel ew şiêr bi k’olandî nivîsîne, ku ewî pêşkêşî Mistefa Barzanîê nemir kirye.

         Eyane, wekî ewî k’olozê kurda dida serê xwe û ser wî k’olozî xebera “Kurdistan” hûnandibûn.

         Cîye bidne k’ivşê, wekî cimeta me cimeteke şêkirdare û qedrê wan meriva digre, kîjan dostê wêne. Heykelê ewî şayîrê ereb, meydana ser navê Qedefî û heykelêd mayîn şe’detya wê yekê didin.

         T’faqa rojnemevanaye p’êşekvanîêda mer’a gotin, wekî çi k’ar tê kirinê bona p’arastina mafê jûrnalîsta.

         Raste, em neçûne gundê êzdya, lê em pê hesyan, wekî dibistanê wan gundada usa jî dersê dînê êzdya derbaz dikin. Dîwana herêmê guhdarya mexsûs danye ser êzdya, bi xemxurî berbir’î wan dibe.

         Telebextra, rûê tunebûna we’deda em nikaribûn biçûna Dihokê. Lê me zanibû, wekî Dihokêda navenda dînê êzdya heye. Ew kovara “Lalişa Nûranî”, pirtûkê derheqa dînê êzdyada çap dike, vîdêokasêta berdide, gelek mecalêd hewaskare mayîn derbaz dike. Navend k’arekî mezin dike bona p’arastina dînê êzdya.

         31-ê oktyabrê sibê zû me berê xwe da Lalişê.

         Laliş êpêceyî ji Hewlêrê dûre. Gava 10 km mabû em bighîştana Mûsilê, r’ê ji magîstrala sereke başqe bû û nava ç’yar’a derbaz bû. R’ê gelekî baş bû. Hukumeta herêma Hewlêrê ew r’ê teze çêkiribû.

         Laliş gêlîdane û dorê mêşeye. Gava em gihîştine Lalişê, ev xeberê kilameke me ketine bîra min: “Gelîê Lalişê gelîkî k’ûre…”. Lê rastîê k’ûr nîbû. Wexta em gihîştine Lalişa Nûranî, baraneke hûr dibarî. Wira t’enê malek heye. Ewî jî mala qulixçîê ber zyaretê – mala feqîr Xêyrîye. Hukumeta herêma Hewlêrê ne t’enê rya Lalişê tezekirye, lê usa jî her meh aylixê dide qulixçîê ber zyaretê. Feqîr da pêşya me, em birne dîwana Şîxadî. Me solê xwe êxistin û çarmêrkî ser xalîçê ber dîwêr rûniştin. Ewî ji me pirsî, wekî şêx, p’îr, merebîê me k’îne. Paşê ewî got xwe p’êxaskin. Me usa jî kir. Rastîê, ez ditirsyam, wekî ezê nexweşk’evim, çimkî e’rdî şil bû û payîza dereng bû. Lê min qet sur’-serma tex’mîn nekir. Feqîr da pêşya me, em birne hundurê zyaretê Dara Miraza, Stûna Miraza, Bizirxana Şerfedîn, k’inc-r’ih’alê Şîxadî, Derê Îsêbîa û yêd mayîn nîşanî me da. Em dergekî t’ebîyetîyî tengr’a derbaz bûn, gihîştine Kanya Zimzim. Me ava wê vexar, feqîr ava wê ser serê meda kir, due’a me kir û t’iberk’ da me.

         Gava em ji zyaretê derketin, me dengekî mînanî qibe-qiba kewa bihîst. Ew dengê kulfetê êzdya bû, ku hatibûn ber zyaretê. Me dît çend mêra û zar’a pez dabûne pêşya xwe, jina dabûne pey wan, dihatin. Ewana zyaretvan bûn, hatibûn qurbanê bidin. Yazix, we’dê me tunebû wextê dayîna qurbanê hazirbin.

         Me xatirê xwe ji feqîr xwest û vegeryane Hewlêrê. Ji wêderê em careke mayîn vegeryane Sulêymanîê.

         Me Kurdistana azada çi dît?

         Berî her tiştî me cimeteke aza, serbilind, xweguman dît. Ji merivê cêrgevan girtî hetanî serkara ser wê fikrê bûn, wekî we’de û rêjîma berê wê t’u cara venagerin. Di qewlê h’esara dubareda, tunebûna rêsûrsa kurd gavê pêşdaçûyînêye mezin dikin. Xebata çêkirin û şênkirinêye mezin tê kirinê.

         Kurdistana aza mînanî adekêye nava be’ra rêjîmê rêaksîonda. Û tu e’cêbmayî dimînî, wekî wan qewlada, wê adêda dêmokratîa çiqas fire heye. Hemû partîaê sîyasî aza k’ar dikin. Rojneme û kovarê çend partîa hene. Ew usa jî xweyê kanalê têlêvîzîonê û p’êlê radîoêne. Ji wan partîa hinek nava opozîsîa berk’danin, lê hukumet t’u hasêgeha bona wan çê nake.

         Hinek welatêd pêşdaçûyîda wezîreta p’arastina mafê mêriv tune. Lê Kurdistanêda ew wezîret heye û k’arê kêrhatî dike.

         Wêderê qedrê xebera aza digrin. T’u sênzûrek tune. Prêsa aza alîkarya madî ji hukumetê distîne.

         Me jina kurde aza dît. Ew bi aktîvî t’evî emrê mexlûqetîê, kûltûrîê dibe.

         Me wetenh’izî, xerîbdostîke dostya cimetaye mezin dît.

         Wêderê kadrê bi klasîfîkasîa bilind k’ar dikin. Ewana ne t’enê p’êşekzanê başin, lê usa jî xweyê kûltûra bilind û wetenh’izîê mezinin. Serkarê çend îdara jin-zar’ê xwe welatê Avropaêda hîştine, hatine bona welatê xwe k’ar dikin.

         Lazime bê k’ivşkirinê, wekî Kurdistana azada emekê kurdê Ermenîstanê bilind qîmet dikin û her dera em qebûl dikirin çawa brêd xweye ezîz.

         Hetanî ez sax bim, ez t’u cara nikarim wan roja bîr bikim, ku min Kurdistana azada derbaz kirin. Min t’irê ew xewneke xweş bû û min dixwest ew xewn qe k’uta nebe.

         Dawîêda dixwezim razîbûnê bidme Şoriş Seh’îd bona teşkîlkirina çûyîna me, usa jî Se’e’dî Ahmed P’îr, Cewahir Kurmanc, Movafeq Ahmed, Ferhad E’bduleh, Wirya Ce’f, Emîr û hevalêd mayîn bona wê yekê, wekî wana her tişt kir seba seredana me dha hewaskar û baş derbazbe.

 

Yêrêvan-Sulêymanî-Hewlêr-Yêrêvan.

 

“Rya teze”, yanvar-fêvral, s. 2002