NIVÎSKAR Û ŞUXULK’ARÊ KURDÎ MEXLÛQETÎÊYÎ E’YAN (1997)

NIVÎSKAR  Û  ŞUXULK’ARÊ 

KURDΠ MEXLÛQETÎÊYΠ E’YAN

(BONA  90-SALYA  BÛYÎNA  NADO  MAXMÛDOV)

         90-salya bûyîna nivîskar, t’arîxzan, şuxulk’arê mexlûqetîêyî kurdî eyan Nado Maxmûdov t’emam bû. Ew merî û şuxulk’arekî  h’izkirî bû çawa nava kurdada, usa jî nava ermenyada. Aha nivîskarê ermenîyî eyan Dêrênîk Dêmîrç’yan derheqa wê yekêda nava oçêrka xweye “Deşta Araratê”-da çi nivîsye: “Em mala Nado Maxmûdovda rûniştîne. Şayîrêd me Avêtîk Îsahakyan, Naîrî Zaryan û ez. Heval e’slê xweva kurde û nha komneh’ya Hoktêmbêryanêda k’atibê partîaêye…

         Neh’îêda gelek binelîêd kurd hene. Û, hilbet, ev nîne me’ne, wekî Nado borcdarîke usaye cabdar hildaye ser xwe – wê neh’ya p’ir’dewlemendda bixebite. Ew merivekî serxwe, canfîda û aqile, gişk – ermenî û kurd wî h’iz dikin.

         Nado ze’f rind zimanê ermenî zane, t’arîxa me zane, klasîkêd ermenî zane û h’iz dike, yêd teze jî ze’f rind zane.

         … Nado wetenp’erwarekî cimeta xweye kurdî mezine. Ew cimeta xwe h’iz dike, folklora wî zane, daxuliqandina wêye kûltûrîê dixwaze, bona her gaveke wêye pêşdaçûyînê guhdare.

         Nado bi nefsa xwe û xeysetê xweva mesela bratya cimetêd ermenî-kurde întêrnasîonale”.

         Nado Maxmûdov sala 1907-a gundê X’aranlûx’êda (neh’ya Martûnîê) mala şivênda hatye dinyaê. Mirina bavêye bêwext, xer’êka malêye giran Nadoê tifal mecbûr kirine 10 salîêda darê dûajo bigre xwe û pezê dewletîê gund biç’êrîne.

         Bîranîn-serhatya xweye “Dersdara mine r’em”-da ew bi h’izkirin û qedirgirtineke mezin derheqa dersdara xweye ermenîye pêşinda dinivîse, bal kîjanê çawa “guhdarê aza” hînî h’erfa dibe, gava t’evî wan dersa dibe, ku ewê dersdarê bi heq dida kurê dewletî. Paşwextîêda ewî fakûltêta t’arîxê ya ûnîvêrsîtêta Yêrêvanêye dewletê kuta kirye.

         N. Maxmûdov gund û neh’îêd kurdada xebata teşkîldarîê, terbyetdarîê û ronaykirinêye mezin kirye, cîyada alîkarî daye kurdêd xebatk’ar, hazirkirina kadrêd miletîê.

         N. Maxmûdov gelek wext organêd partîaêda xebitye (k’atibê komneh’îêd Aparanê û Hoktêmbêryanêye pêşin), sala 1939-a bûye komîsarê cimetîê yê malhebûna R’ŞS Ermenîstanêye komûnal, dewsgirtîê wezîrê rêspûblîkaêyî transportêyî pêşin. Gelek cara hatye bijartinê çawa dêpûtatê şêwrêd T’R’ŞS û R’ŞS Ermenîstanêye t’ewrebilind. Bona xebata mexlûqetîê-teşkîldarîêye erhede ew bi ordên û mêdalêd hukumetê hatye rewakirinê, layîqî navê şuxulk’arê R’ŞS Ermenîstanêyî kûltûraêyî emekdar bûye.

         Nado Maxmûdov sala 1991-ê çû rehmetê.

         Wan xebatara t’evayî N. Maxmûdov usa jî pirsêd t’arîxa cimeta kurdva mijûl bûye. Sala 1959-a Yêrêvanêda kitêba wîye t’arîxîêye gelekî qîmetlî “Cimeta kurd” bi zimanê ermenî ronkayî dît. Ew oçêrkeke t’arîxîêye derheqa rya cimeta meye derbazbûyîda – ji we’dê qedîmî girtî hetanî rojêd me. Lazime bidne k’ivşê, wekî ew T’faqa Şêwrêda berêda xebateke pêşine t’am bû derheqa t’arîxa cimeta me.

         Lê em berê ewlin Nado Maxmûdov nas dikin çawa nivîskarekî baş. Hela salêd 30-da oçêrk, serhatî, novêlêd wî kitêbêd zimanê kurdî, berevokêd efrandinêd nivîskarêd kurd, rojneme û kovarêd rêspûblîkaêda derketine. Ew t’imê usa jî bi mqalê pûblîsîstîê pêşda dihat, caba pirsêd we’deye aktûal dida.

         Berevokêd wîye “Serhatî”, “Dûajoê biç’ûk”, “Rasthatinêd nebîrkirî” û yêd mayîn, ku bi zimanê ermenî, kurdî û ûrisî neşir bûne, nava lîtêratûra kurdada xeberêd teze bûn. Serhatîêd van berevokada dostî û bratya cimetêd ermenî û kurd bi rengê rêalîstîê hatye nîşandayînê, zulm, e’lîwetîêd sosîalîê û moralîê hatine gunekarkirinê. Nado Maxmûdov yekî pêşin bû, ku bi h’izkirineke mexsûs derheqa serleşkerê ermenyayî mezin – Andranîkda nivîsî û ew nîşan da çawa pişgirtîê belengaza û k’etyayî eynsî (“Syarê hespê boz”, “Qsa sasûnsîê “dînik” û apê H’eso”).

         Serhatîêd wî berê ewlin bi wê yekêva berbiç’evin, wekî syûjêa wan hewaskare, psîxologîa nîgara rind hatye dîharkirinê, zimanê wî dewlemende. Nîgar yêd rêalîstîêne, rastin, bîra xwendevana dimînin. Xwendevan nasya xwe dide dêmêd usa, zar’otya kîjana giran bûye, gelek te’lî-tengasî dîtine û gihîştine rojê xweş, lê ew zulm bîr nekirine, ku, raste, derbaz bûye, lê dax’eke giran ser dilê wan hîştye (“Dûajoê biç’ûk” û yêd mayîn).

         R’e’m, mêrxasî, dostî, h’elalî, rastgotin – aha ew dêvîz, ku t’omerîne bona serhatîêd Nado Maxmûdov. Û ew gişk ji agirdizekê pêşda tên – h’izkirina berbi weten, berbi cimetê.

         Romanokêd “Ocaxêd vêsyayî dû kirin” û “Heyfhildan”-êda nîgarêd sereke û dudane ji hev naêne başqekirinê, dha rast hemû nîgar jî serekene û eva yeka destanîneke nivîskare ferze. Usane, gava nîgar bi xûn û qinête, zêndîye û ew nîgar – him apê H’eso, him Flît, him Xaço – merivê dîtîne, gelekî nasin. Mêrxasê Nado Maxmûdov ha têne nitirandinê, û serbilindîke nivîskare mayîn jî ewe, wekî mecal dikeve xwendevan fikra xweda şuxulk’arya nîgarêye him psîxologîê, him jî herr’oje pêşda bibe.

         Van herdu romanokada çawa meydana şuxulk’arîê cîkî usa hatye bijartinê, li k’u yazya merya mînanî heve, û serkanya wê yekê, wekî merivê başqe-başqene (hela ji miletêd başqe-başqene jî), bi xeyset, cûrê fikirmîşbûnêda jî başqe-başqene.

         Fikra lêgerîna meriv û merivayê herdu romanokada jî ya serekeye: her dera û wextê her cûre çetinaya û cêribandina meriv gotî ser bilindaya xwe bimîne. Înk’arkirina nemerivayê, tiştê nep’ak bawerbûna nivîskar berbi merivayê berk testîq dike.

         Ev herdu romanok nava yektya psîxologîêdanin û yek bona yekê dibe him destpêk, him jî dûmayî.

         Ew mîrata lîtêratûrîê, ulmî, ku Nado Maxmûdov pey xwe hîştye, p’areke kûltûra meye nebaşqekirîye.

“Rya teze”, 29-ê oktyabrê s. 1997