CINÊ NAV ME… (1994)

CINÊ  NAV  ME, 

YANÊ  POZÊ  XWE  NEKE  NAVA  ŞUXULÊ  OLK’A  ME

         Van axirya prêsa ermenya ser h’îmê înformasîa radîostansîa BÎ-BÎ-SÎ elam kir, wekî Şêwra Tûrkîaêye bêqezyabûna miletîê qrar qebûl kirye, anegorî kîjanê neh’îêd ç’yaê Araratê û T’endûrekê têne elamkirinê çawa zona halê şêr’e mexsûs. Anegorî wê qrarê, temamya binelya gotî ji wêderê herin, lê merivêd, ku bêy îzndayîna mexsûs ji wêderê neçin, bêne gullekirinê.

         Em bona vê yekê bi elametya mexsûs pêşda hatin, serecema kîjanê usa jî prêsa ermenyada neşir bû. Me ji navê olk’a Rêspûblîka Ermenîstanêye kurda ew polîtîka Tûrkîaêye merivxur gunekar kir û de’w kir pirsa kurda bi rya edilî, dêmokratîê safîkin.

         Berî tirka rojnema Partîa sosîal-dêmokrate hnçake Ermenîstanêye merkezîêye resmî “Hnçak Hayastanî” (9-ê îyûlê s. 1994-a) bi mqala “Tirkêd… nav meda…” caba vê elametya me da, ku bin rûbrîka “Bin nîşana pirsêda” (wê dha rast bûya “Bin nîşana dijminayêda”) neşir bûye. Çimkî mqale bê qole, em gotina xwe dibêjne h’îmdar û dîrêktorê rojnemêyî cabdar Êx’ya Naç’aryan. (Em bêjin “naç’ar” kurdîda “bêç’are”).

         Û aha: k’îne “tirkêd… nav meda”? Eyan dibe, wekî ew “rewşenbîrêd Ermenîstanêye “êzdîye” nîvxwendîne”, ku xwera dibêjin “kurdêd êzdî”. Berê ewlin derheqa vê xebera kurdêd êzdîda, ku ewqasî t’isqî ji alîê Naç’aryan û naç’aryan-ada bi nemamî hatye û tê xebtandinê. Em dixwezin bîr bînin, wekî ev gotin prêzîdêntê rêspûblîka me maqûlê p’ir’hurmet Lêvon Têr-Pêtrosyan jî daye xebatê, gava prês-konfêransa Moskvaêd çawa caba pirseke mqaledarekî gotye: “… Bal me kurdêd êzdî dimînin, heleqetîêd me tevî wan heleqetîêd dostîêne”. Û eva rastîye.

         Berê ewlin, me hertim elam kirye, wekî em kurdêd êzdîne. Mînanî Naç’aryan nava r’o-de’nekîda bawerbûnêd xwe naguhêzin. Gelek zanin, wekî hetanî nha Naç’aryan bûye endamê çend partîa û t’u k’efîltîk t’une, wekî sibê ewê dest ji vê partîaê jî nek’işîne.

         Ya duda, çi şuxulê wîye, wekî em xwe hesab dikin wek’îlê kîjan miletî? Çiye, dibe Naç’aryan bûye dadkirê dereca ortemiletîê û qrar dike, çika k’ê ji kîjan miletîye û hetanî nha t’u kes haj wê yekê t’une?

         Naç’aryan wan rewşenbîrêd meye kurd hesab dike “nîvxwendî”, ku bi gotina profêsor Parûyr Mûradyan, “… dinya ermenya e’se alîkarî daye teşkîlbûna xwefemdarya wane miletîê, bi heqî dimînin çawa xwey-xudanê problêmêd kurdaye h’emmiletîê” û ne t’enê T’faqa Şêwrêye berêda, lê usa jî welatêd derekeda eyanin.

         P’ak, em, rewşenbîrêd kurdêd êzdî, bona çi “layîqî” evê qîmetkirina Naç’aryane dijminayê bûne? Eyan dibe, wekî “Rêspûblîka Ermenîstanêda eşkere p’arêzgehêd cimeta ermenyaye miletîêye lapî nazik (bêy wê yekê jî ji alîê tirka û kurdada hatine şuhurandinê) têne p’êpeskirinê”. (Tex’mîn nakin, eva bange bona hesabê me bêne der?). Vêderê gotine: “Hop, bisekine!” Lê îzbatî? “Îzbatî” elametya meye, ku hejmarêd “Rya teze” (22-ê îyûnê) û “Botan”-êda (30-ê îyûnê) neşir bûye, kîjanêda giva “bona rewşenbîrêd “binelîêd Ermenîstanê” jî neh’îêd ç’yaê Araratê û T’endûrekê”… Kurdistanin”. Em careke mayîn jî elametîê dixûnin, lê… ay ter’a e’cêba reşe giran! Qe misqaleke wê fikrê jî wêderê t’une. Çawa cimeta me dibêje: “Ay ter’a şer’ê neşûştî!” Naç’aryan fikrêd xweye nexweş nîşan dide çawa fikrêd me bona banga bi sirê bike – seba hesabê me bêne der: “Em şikber nînin, wekî derecêd dîwanêye bilindda rind haj vê yekê hene, lê rûê qewlêd leşkerîê-polîtîkîê û sosîal-êkonomîkîêda, ku stûê rêspûblîka tezexuliqîva kirine, vê gava qanûnlîstika vî cûre “dêmokratîêr’a” dengê xwe nakin. Dêmek, em bawer dikin, wekî “dêmokratîa” ha we’delîye, ku raste-rast digihîne bêdîwantîê…”

         Gotina te çiye, Êx’ya Naç’aryan? Dilê teda çi heye? Mînanî mêra rast bêje, tewlebazya nede xwe. H’idûdê berzeqîê jî hene, îlahî, gava ew bi nivîsar derheqa olk’ê û rewşenbîrêd wêdane.

         Ew yek merya e’cêbmayî dihêle, wekî teşkîletêd dinyaêye extîyarîxweykir, Şêwra Avropaê, T’faqa Avropaê, hetanî şuxulvanêd tirke pêşverû jî zulma dîwana Tûrkîaê gunek’ar dikin, lê hîmdar û dîrêktorê cabdar yê “rojnema Partîa sosîal-dêmokrate Hnçake Ermenîstanêye merkezîêye resmî” bi mqaleke ewqasî je’r, dijminayê, kurdxur “caba” wê elametya me dide, kîjanêda ew zulm tê krîtîkkirinê. Çawa tê kivşê, ew zulma dîwana Tûrkîaê bi dilê wîye û hela eyan nîne, çika t’emba k’ê diqedîne.

         Dêmokratîa û azaya xeberê t’u wexta îznê nadin dijminayê bînin berbi cimetekê yanê p’areke wê. Vê yekêra girêdayî rêportajeke têlêvîzîona Moskvaê dik’eve bîra me. Wêda dihate kivşkirinê, wekî ŞAY-da wan meriva bi temamya qewata zakonê gunekar dikin, yê ku qe na weke misqalekê şanê yekî mayîne miletîê dikeve. Lê k’ê gotî Naç’aryan cezake, yê ku ne t’enê h’esînêd kurdêd Ermenîstanê miletîê bêhurmet dike, lê usa jî eşkere bi elametîke helandayînêva pêşda tê – ne kêm, ne zêde rewşenbîrêd kurd hesab dike çawa tirk. Femdarîye, eger Naç’aryan bawer bikin, wî çaxî Ermenîstanêda wê çawa berbir’î rewşenbîrêd kurd bibin, yêd ku p’aşla cimeta ermenî û întêlîgênsîa wêda mezin bûne, bi tradîsîaêd kûltûra cimeta ermenya hatine terbyetkirinê û hertim mêla ermenya girtine. Em t’enê dikarin tiştekî bêjin: ji me û Naç’aryan k’ê dha ermenh’ize û k’ar dike bona k’ara ermenya? Bira xwendevanê obyêktîv bêje.

         Em bawerin, wekî ermenîêd bra wê ne ku t’enê provokasîaêd Naç’aryan bawer nekin, lê usa jî wê wana berk’ gunek’ar bikin. K’ara herdu cimetêd meye miletîê wê yekê dixweze, ku ji yazya wane t’arîxîye t’omerî tê. Demokratîa eynsî ewê yekê dixweze.

         Êx’îanaç’arakanî “qewmandina” tezeye nava rêalîa ermenyada. Hetanî nha t’u rewşenbîrekî ermenî îzn nedaye xwe bi tisqîtî, dijminayîke ha derheqa cimeta me, rewşenbîrêd wêda xeberde. Em “P’yûnîk”-a wîye sosret bîr bînin, rûpêlêd kîjanê berzeqîêva t’ijî bûn derheqa cimeta me, rewşenbîrêd wêda. Qanûnêd maqûltîê îznê nadin wê berzeqîê, bêe’t’bîê bînin. Dibêjin, wekî sala 1990-î, gava Seddam H’usêyn kurdê welatê xwe hatibû xezebê û qira wan danî, Naç’aryan û çend demk’êşêd wî sifre vekirine û t’as hildane vexwerine salixya Seddam, wekî usa bêîsaf kurdê amût’am qir’ dike. Eve nîgara ewî merivîye moralîê.

         Ji vê mqalê bîneke mayîn jî tê. Nha, gava h’uceta nava olk’a meda bere-bere kêm dibe, t’abetî nakeve naç’aryan-a, her teherî dice’dînin ewê dîsa gur’kin. Tiştekî badilhewaye: em ewledê miletekîne û hatine bawerkirinê, çika k’ê k’êye û wan provokasîa bendî tiştekî hesab nakin. Ew h’uceta olk’a meye, Xwedê h’evînî, çî Naç’aryan wî şuxulî ketye?

         We’dê provokasîaêd ex’îanaç’arakanîê derbaz bûye. Qewlêd qewînbûna dewleta ermenîstanêye nhada, gava zakon e’mel dikin, naç’aryan-a îdî nikarin şuxulê xweye reş bikin – dutîretîê bikne nava olk’ê, ewê derxine dijî rewşenbîrêd wê, bêt’faqîê pêşda bînin, usa bikin, wekî p’arêd wê rabne rûê hev.

         Gelo alîê moralêda (bona Naç’aryan moral k’u hatye?) çiqasî maqûltîye, gava pozê xwe dike nava şuxulê olk’a meda. Û badilhewa nîne, wekî kovara “Sp’yûr’k’”, ku Bêyrûtêda neşir dibe, hejmara xweye noyabra sala 1992-da (N 11, rûpêl 17) dinivîse, wekî mîrê êzdya Me’wî (ew mîrê êzdya nîne), gava hatye Ermenîstanê, bûye mêvanê serk’arya Partîa sosîal-dêmokrate Hnçake Ermenîstanê, e’lam kirye, wekî “kur’ê wî wê virhada h’îmlî Rêspûblîka Ermenîstanêye serbestda bijî (?) û serk’arê hnçakê Ermenîstanê Êx’ya Naç’aryan resmî k’ivş dike çawa xwey-xudanê wî…”

         “Sp’yûr’k’” bimbarekkirinêd xweye alavî-maqûl Êx’ya Naç’aryanr’a dişîne, ku wextê xweda gelekî dixwest musulmanya şîya qebûlke, bona wê yekê, wekî hatye kivşkirinê çawa kekê miletê Hnçak – Êzîte hîprîte r’uhanîêyî herî mezin”. Wî rûpêlîda şiklê Êx’ya Naç’aryan hatye neşirkirinê. Bin şiklda ha nivîsîne: “Pêşîk’êşê miletê Hnçak-Êzîte r’uhanîê û mirîdayî herî mezin Şêyx Îlîasê Naç’arê (yanê Êx’ya Naç’aryan)”.

         Çawa tê k’ivşê, ew yek gelekî ne bi dilê Naç’aryan bûye, wekî Ermenîstanêd qewlêd baş hatibûne sazkirinê bona pêşdaçûyîna olk’a me, gulvedana kûltûra wê. Bi şabûneke çiqasî k’irêt dide k’ivşê: “Hetanî rojnema “Rya teze”-ye resmî jî (şaşî ya wîye), ku hesab dibe organa KM PKE û Şêwra R’SŞE tewrebilind (nizane û nedaye k’ivşê, wekî ew usa jî organa Şêwra wezîrêd R’SŞE bûye – rêd.), kîjan bi zimanê kurdî neşir dibû, kete ber r’uh’”. Belê, Naç’aryan û demk’êşêd wî kirê nemayî bikin bona rojnema t’ek-t’enê, ku bi zimanê  olk’a me ronkayî dibîne, bidne dadanê, yanê  olk’ê ji wê mecala bi nivîsare bi zimanê dêye t’ek-t’enê me’rûmkin. Lê, şikir Xwedê, çawa cimet dibêje, mirazê wan ç’evada ma. Dijî xwestina Naç’aryan û demk’êşêd wî rojneme ma û hetanî nha jî dimîne, nenhêrî çetinayêd fînansîêye here mezin, lê rojnemoka, ku ewî h’îmê wê danîbû û xweytî lê dikir, zûda bûye bîranîneke te’l.

         Bi vê logîkaê ew gotî kevira bavêje dîwana Îraqê jî, welatek, li k’u olk’a ermenyaye weke 30 hezarê heye. Bajarê Kurdistana Îraqêye Zexoda mehela ermenya heye û mekteba ermenyaye ort’e k’ar dike. Parlamênta Îraqêda du dêpûtatêd ermenî, lê parlamênta Kurdistanêda dêpûtatekî ermenî hene, hersê jî qulixçîêd dewletêne. Wek’îlêd vê olk’ê jî “wextê rêjîma şêwrê-komûnîstîê k’ome merîne, wekî layîqî serdestîêd sosîalîê – debê, mexlûqetîê û êkonomîkîê bûne”, erê?

         Bi gotina Naç’aryan, me Rêspûblîka Ermenîstanêda “bi h’uvdeh merya h’îjdeh teşkîletêd mexlûqetîê-polîtîkîê (?) teşkîl kirine”. Em ser zîrekya wîye h’esaba û dravzanebûnê (şe’de – navnîşa wê valyûtaê, ku ewî daye r’êzê) û… sklêroza wî e’cêbmayî dimînin. Eger ew nizane (lê ze’f rind zane, her t’enê dexesîê û e’ynatê ew kor kirine), em guhê wîda bikne p’iste-p’ist, wekî Rêspûblîka Ermenîstanêda 22 gund hene, li k’u her t’enê kurdêd êzdî dimînin. Em pirsa “h’uvdeh merya” bihêlin ser îsafa Naç’aryan, her t’enê bidne k’ivşê, wekî konfêransa Şêwra rewşenbîrêd RE kurdda, ku mehê gulanê sala 1992-a sera mala Artîstda derbaz bû, weke 500 dêlêgat hazir bûn, ku ji wan hemû neh’ya hatibûn, li k’u kurd dijîn. Konfêransêda usa jî wezîrê RE ronkayê Hayk X’azaryan, wekîlêd rewşenbîrêd ermenyaye herebaş Sîlva Kapûtîkyan, Sêro Xanzadyan, Gêvorg Êmîn, Hovhannês Mêlkonyan û gelekêd mayîn hazir bûn. Her t’enê Êx’ya Naç’aryanê “eyan” ne hazir bû, yê ku hazirkirina ssênarîa mîtînga rojtira mayînva mijûl bû, kîjan dijî konfêransa me bû. Lê, çawa h’emû kirinêd wîye mayîn, eva jî t’er’ibî.

         Gelo “kirinêd” Naç’aryane ha wê nebin me’nî bona bux’danê Azêrbêcanê û Tûrkîaêye bi sirê, gava Ermenîstanêda zorê didine kurda?

         Dimîne dawîêda bidne k’ivşê, wekî şikir Xwedê (bona Naç’aryan “şikir Ellah” – h’îm: têksta bin şiklê kovara “Sp’yûr’k’”-e), wekî em cimeta ermenî ne ku bi Naç’aryan yanê êx’îanaç’arakanîê, lê bi rewşenbîrêd ermenîye kevn û tezeva nas dikin, yêd ku ewqasî bi dostî berbir’î çawa temamya cimeta me bûne, usa jî p’arêd wêye başqe-başqe û derheqa wê dostîêda heykelêd nemirî hîştine. Û, xulese, em cimeta ermenî nas dikin û qîmet dikin bi berbir’îbûna dîwana wêye zakonî, teşkîletêd wêye polîtîkîêye mileth’izîê, merivêd ermenyaye sadeye dostîêva û bira naç’aryan-a badilhewa avê şêlû nekin, hesab yeke, tiştek jê dernaê, çimkî karvanê rya xweda here…

“Rya teze”, 3-ê avgûstê s. 1994

Ev gotar usa jî ermenî hatye tercmekirinê

û rojnema “Botan”-da hatye çapkirinê (avgûst, 1994).