ŞÊX, HÊDÎ BAJO!.. (1992)

ŞÊX,  HÊDΠ BAJO!..

 (CABA  MQALEKÊ)

         Hejmara rojnema ermenîye “Azg”-êye 2-ê îyûlê sala 1992-da rêdaktotê rojnema bi zimanê ermenîye “Dengê êzdya” (yanê dengê çend şêxa?) H’esen T’emoyan, wekî jêra usa jî dibêjin H’esenê şêx, mqalek neşir kirye, vir’-derewê usa kirine, wekî, çawa dibêjin, p’irtî xuê wanda t’une û çawa xeysetê wîye, bux’danê usa dike, wekî dûrî p’êsîra meryabe. Şêx kevir t’ijî p’êşa xwe kirine û çawa mecal dikeve kewkî rojnema me dike. Eva îdî cara çendik-çendane ew bi nivîsarê bux’dana davêje rojnema me. (Em îdî nabêjin derheqa wê yekêda, wekî ew û demk’êşêd wî çiqas înstansîaêd başqe-başqeda şikyatê rojnema me kirine, gef xwerine, eger “Rya teze” danedin, ewê e’cêbê giran bikin). Me têr’a nedidît anegorî dereca wan bin û rûpêlêd rojnemêda wanra bikevine h’ucetê. Lê vê carê îdî te’mê derxistine û xweker’kirina me wê rast nîbe.

         Ew dinivîse, wekî rûê kêmbûna tîrajêda rojnema “Rya teze” neşir nabe. Gerekê şêx zanibe (ne axir ew “sur’a h’evt tevekê e’rd û e’zmên zane”, hetanî navê zimanzanê çêx Ç. Loûkotka jî pê hesyaye, lê nizanî çira vê gotina wî nayne ortê: “Zimanê kitêbekê (yanê kitêbeke derheqa dînê êzdyada – r’êd.) zaravekî kurdîyî cîye”), wekî roja pêşinda hetanî destpêbûna îsal rojnema “Rya teze” t’u cara pê p’erê p’arnivîsarê (çiqas jî ew zêde bûye) nehatye xweykirinê. Çawa rojnema miletîê, rêspûblîkîê (lê ne ya k’omekê) ewê roja-rojda hetanî kutasya sala 1991-ê ji dewletê k’omekdarî stendye. Dêmek, xweykirina rojnema “Rya teze” t’u cara tîraja wêra girêdayî nîbûye.

         Şêx dinivîse, wekî tîraja rojnemê kêm bûye, lema jî neşir nabe. Nha em bi îzbatya xeberdin. Awa,

sala 1987-a tîraja wê 4187 mesele bûye,

sala 1988-a — 4476,

sala 1989-a — 4200,

sala 1990-î — 4500,

sala 1991-ê — 3500,

sala 1992-a — 3000.

         Alîê kêmundakirina p’arnivîsarçyada (bi selefa h’esabkirî) rojnema “Rya teze” rêspûblîkaêda alîê p’arnivîsara bona sala 1992-a rêkord lêxist. Dibê şêx haj pê tune, lê çawa rêdaktor borcdare bizanbe, wekî rêspûblîka meda t’u rojnemeke usa t’une, wekî bi p’erê p’arnivîsarê serê xwe xweyke. Lema jî bawer bikî hemû rojnema dest ji p’arnivîsarçya k’işandine û bi h’eba têne firotanê. (Em nava me’nîêd vê yekêda k’ûr nebin, ewê me dûr bibe). Xwendevanêd rojnema me hîmlî binelîêd gundanin, lema jî mecal t’une bi h’eba  firotana rojnemê bidne teşkîlkirinê. Şêx û demk’êşêd wî dikine hewar-gazî, wekî rêspûblîkaêda kurd tunene, ze’f-ze’f 10 malêd kurda hebin, lê 54 hezar êzdî hene, ew jî ne kurdin. Wan “10 malêd kurda” xwe 3 hezar mesele “Rya teze” nivîsîne, lê 54 hezar êzdya çiqas meselê “Dengê êzdya” xwe nivîsîne? Gelo şêx pê zane, wekî çiqas meselêd “Rya teze” diçine neh’îêd Aragasê, T’alînê, Aştarakê, Êcmîazînê, Armavîrê, Rêspûblîka Gurcistanê û çiqas meselêd “Dengê êzdya” diçin? Ya “Rya teze” em bêjin: neh’îêd Aragasêda 430, T’alînêda 488, Armavîrêda 254, Êcmîazînêda 274, Rêspûblîka Gurcistanêda 121 merya xwe rojnema me nivîsîne. Ew çira ewqas merya xwe rojnema “ne miletîê” (gotina şêxe) nivîsîne, lê “Dengê êzdya”, ku, bi fikra şêx, xalis ya miletîêye (zimênra tevayî), t’ek-bîr merî distînin? Şêx, tê vê yekê çawa şirovekî?

         H’izdikî tîraja rojnemê 10 cara jî zêde bûya, hesab yek bû, ewê nikaribû çixara xwe derxista. Lêma jî hukumetê her sal p’ere dida  bona neşirkirina “Rya teze”. Ew p’ere hukumeta Ermenîstanê dida, ew jî ne nîşana berbir’îbûna partîakê bû, lê berbir’îbûna cimeta ermenî bû. Rêspûblîkaêd mayînda jî kurd diman û wan dera jî komûnîsta serk’arî dikir, lê çira wan dera rojneme û kovarêd kurdî neşir nedibûn? Ne axir her dera îdêologîa hukumdar yek bû – îdêologîa komûnîstîê. Îdî çira avê şêlû dikin? Ne axir tiştê ha şanê camêra nak’eve. Şikir Xwedê, ew we’de nîne, yanê na şêxê bi şer’-şilt’ax, bux’danê xweva serê geleka bixara. Em her dixwezin bînin bîra şêxê “mileth’iz”, wekî eger rojneme ne “ya miletîê” bû, lê çira ewî îzn dida xwe wêr’a mqala binivîse yanê jî p’ara xeberdanêd radîoêye kurdîda bixebite, ne axir ew şanê wîyî şêxtîê nek’eve (şe’de – mqala derheqa “kodêksa êzdyada”, ku rojnema wîda neşir bûye). Mêrê camêr nabêje “mist… mist…”, lê carekêra dibêje “Mistefa”. Eger bux’daneke mayîne mezin fikra şêxê “îdêologda” heye, bira mînanî mêra raste-rast bêje.

         Lê şêxê meyî “zane” wê van îzbatya çawa şiroveke? Ênsîklopêdîada (ya Şêwrêye Mezin, Brîtanîaê, Ermenîstanê û yêd mayîn) xeber-mqala “êzdî”-da hatye kivşkirinê, wekî êzdî p’areke cimeta kurdane, firqî t’ek-t’enê dîne. Şe’detîke mayîn jî heye, wekî êzdî miletekî başqe nînin. Nava berevoka “Binelîêd dinyaê. Salixnema etnodêmografîê”-da navê wan hemû milet û cimeta heye, ku dinyaêda dijîn, wê reqemêda t’alîşa (90 hezar), t’at’a (25 hezar), çûkça (15 hezar), ûdîa (6 hezar), alêûta (500 merî) û yêd mayîn, lê navê êzdya tune. Û nikaribû hebûya jî, çimkî êzdî milet, cimet nîne, lê xwenavkirina wê p’ara cimeta meye, ku dînê musulmanîê qebûl nekirye, maye ser dînê xweyî qedîmî. Xênji dîn t’u firqîke mayîn orta êzdya û kurdada tune.

         Nha çend gilî derheqa h’esabkirina binelyada. Eva “şûrê şêxî dudeve”, wekî cîê t’ê û net’ê derdixe meydanê. Nava wan salixnemêd h’esabkirina binelyada, ki şêx xwera kirye mert’al bona îzbatke, wekî kurd û êzdî miletne başqene, hatye kivşkirinê, wekî cihûd, cihûdê ç’ya, cihûdê Qrîmê, cihûdê Asîa Ort’e, cihûdê Gurcistanê miletê başqe-başqene, ermenî, hamşên miletê başqe-başqene, tirk, tirkê osmanî, tirkê Fêrganaê û Semerqendê  miletê başqe-başqene. Bi wî h’esabî kurd û êzdî jî başqe kirine. Dêmek, eger cihûd û cihûdê ç’ya, ermenî û ermenîê hamşên miletne başqe-başqene, wekî usane êzdî û kurd jî miletne başqe-başqene. Dibe şêx nizane, bira vê yekê jî ser zanebûnêd xweda zêdeke: berî sala 1917-a, wexta h’esabkirina binelya ber navê kurd dinivîsîn – milet kurd, h’ebandin – êzdî yanê musulman.

         Neh’ya Aragasêda du gund hebûn, yek xirab bûye, yek şêne. Herdu gund jî salêd qurna derbazbûye 40-îda hatine avakirinê. Navê gundekî P’amba Kurda bû (ku nha jêra dibêjin Sîp’an), navê gundê mayîn jî Gozeldera Kurda bû, herdu gundada jî êzdî diman û dimînin. Lê bi dewletî  û cimetî wan gundara digotin P’amba Kurda û Gozeldera Kurda. De bira bigotana P’amba Êzdya, Gozeldera Êzdya, çira nedogotin? Şêx, ne axir dinyaêda dereceke usa t’une, ku tu “nizanbî”, tê vê yekê çawa şirovekî? Nevî vêderê jî rewşenbîra te’mê derxistine, şanê teyî şêxtîê k’etine?

         Mecal ketye şêx, ç’ep û rast didê, derba “kuştinê” digihîne zimanê kurdî jî. Ji elîfba qurnêd XI-XII (???) xeber dide, lê ulmê zimanzanya hemdinyaê bendî tiştekî hesab nake. Roj nava roj hilkişyaye ser banê “Azg”-ê û bang dike: “… zimanê kurdî t’une”. (Ê, tirk jî usa dibêjin). De were “zaneê” har’a bik’eve hucetê. Tê k’ivşê, xênji zimanê ermenî û dibe hevekî jî ûrisî şêx usa jî zimanêd kurdî û “êzdkî” zane (şe’de – herdu cîê xebata wîne). K’erema xwe ewî kurdzanê zimanzane eyan hîn nedikir, wekî firqya wan zimana çiye. (Wîr’a çi heye, ewê spîra bêje reş, reşra jî spî. K’ê destê wî “ulmî” û “efrandarîê” girtye?).

         Yanê na wê çawa şer’ bavîta t’arîxnivîsê ermenyayî qurna V-a Movsês Xorênasî û binivîsya, wekî ewî xwedêgravî derheqa êzdyada çi gotye. Yanê jî wê gotinê klasîkê lîtêratûra ermenya Xaçatûr Abovyan ewqasî fe’ş bikra… Her t’enê me dixwest şêxî “t’arîxzan”, “zimanzan”, “lîtêratûrzanra” bigota k’arê te klasîka neketye, wana fe’ş neke, ew ne parîê devê tene.

         Ê, şêxr’a çi heye, ewê ku cimetekê 30 mîlîonê ji zimanê dê “me’rûm” dike û dibêje zimanê kurdî t’une, wê hela gele e’cêba bike. Emê hîvya xewner’ojkê wîye bi sirê bin û gilî didin îdî careke mayîn bona xewner’ojkê wîye ha zehlê xwendevana nebin.

         Her t’enê me dik’eve bêjin: “Şêx, hêdî bajo, ne jor Xwedê heye…”.

“Rya teze”, 17-ê îyûlê s. 1992

Ev gotar usa jî ûrisî hatye tercmekirinê

û van rojneme û malperada hatye neşirkirinê:

«Свободный Курдистан» (№ 5, 2011),

http://www.kurdishcenter.ru (14.06.2011)

http://agrimaykop.ucoz.com (14.06.2011)

http://www.kurdist.ru (15.06.2011).