EWLEDÊ CIMETA XWE (1992)

 

 

EWLEDÊ  CIMETA  XWE

 

  

         Zivistane, berf dibare,

         Ser kul-derdê meda bêxem,

         Felek, mala te kavilbe,

         Çira dîsa ne’landin em.

                           

                                      Eskerê Boyîk.

 

         18-ê yanvarê sala 1991-ê bû. Rastîê jî berf dibarî, rojeke mij û dûman bû, rojeke reş bû bona olk’a meye vêderê. Wê rojê sibê seheta 9-a dijminê decalî mixenet otaxa xebatêda  bi nemamî gulle berî Seh’îdê Îbo dabû, kuştibû. Ewê gullê ne ku tenê Seh’îdê Îbo ji nav cêrgêd me derxistibû, lê dijmin ew gulle berî sewdaê me dabû…

         Seh’îdê Îbo rastîê jî wekîlekî cimeta meyî herî naskirî û h’izkirî bû, wekîlekî usa, wekî, çawa şayîr Fêrîkê Ûsiv gotye,

 

… Be’sa kuştina te bû Çêrnobîl,

E’rdh’eja e’t’av nav dilê milet…

 

         Û rastîê jî temamya êl-eşîrêd Ermenîstanê, ermenîêd nas û nenas, gele-gele wekîlêd kurdêd Gurcistanê roja definkirina Seh’îdê Îbo (21-ê yanvarê) gundê Êrasxahûnêda (neh’ya Hoktêmbêryanê) berev bûbûn û şîna wî xweşmêrî dikirin. Mîtînga şînêda şayîr Fêrîkê Ûsiv şiêra xwe, ku pêşkêşî Seh’îdê Îbo kiribû, bin dengê îske-îsk û girîê hazirada bi van çar xetava kuta kir:

 

… Lê çiqasî gere k’etîbe mafîst

Nav h’ezeka h’evsûdîêye r’eş,

Ku agirke ser şayîrê hûmanîst,

Heqîm-Loqmanê t’ifalêd nexweş.

 

         Belê, Seh’îdê Îbo destî mafyoza, h’evsûda, mixenet û menceneqa hate kuştinê, bi destî wan “merya”, yêd ku zinêk’arin, t’u p’êxemberekî û zyaretekê nah’ebînin, yêd ku îsafa xwe şewitandine û wexta lazimbe wê bra, bav û zar’ê xwe jî bikujin. Bona wan r’e’wirê çêşîtê merya t’u tiştekî zyaretî tune, qelpê wan k’irêtî û zinêk’arîye, je’re, ku ji wan dirêje, û sed yazix, wekî yêd usa têne dinê, ser vî erdî digerin û dibin mixeserê pêsekinya, comerdê mêra, k’ana aqil û k’emalê.

         Eva îdî salekê zêdetire, ku Seh’îdê Îbo hatye kuştinê, em xweda dişewitin, şîn û girî nava neferê malê, qewm-pismama kêm nabe, lê ew merivkujê çêşîtê merya xwera bêminet digerin, ne têne kuştinê, ne têne cezakirinê. A, derdê giran eve, a kula ser kulê eve… Yekî mînanî Seh’îdê Îbo bi destî nemerda bi mixenetî bê kuştinê, ew jî xwera aza bigerin?.. Lê destê me et’eka Xwedêdane, zû yanê dereng ew gotî ser bela xwe vebin, xûna Seh’îdê Îboye amût’am gerekê e’rdê nemîne…

 

* * *

 

         Seh’îdê R’zgoê Îbo – serwêrê kafêdra nexweşîêd zar’a ya fakûltêta înstîtûta Yêrêvanêye doxtrîêye qenckirinê, doktorêd ulmêd doxtrîê, profêsor, nivîskarê kurdî meşûr, pêşewitîkî miletê kurd û kûltûra wî sala 1924-a gundê Qarxûna Jorinda (Crar’ata nha, neh’ya Êcmîazînê) ji dya xwe bûye. Wî çaxî mekteba gund kurdî bû û Seh’îd xwendina xweye pêşin vê mektebêda dest tîne. Paşê mekteba ermenîda dixûne, kuta dike.

         Wê şûnda tê Yêrêvanê û xwendinxana doxtrîêda tê qebûlkirinê. Paşî kutakirina vê îdara xwendinê ew înstîtûta Yêrêvanêye doxtrîêda tê qebûlkirinê. Seh’îd xwendkarekî lapî pêş bû, stîpêndîatê bi nav bû. Hela salêd xwendkarîêda çend xebatêd wîye ulmî neşir bûn. Ewî înstîtût bi dîploma sor kuta kir û çû neh’ya Spîtakêda xebitî çawa doxtrê zar’a. Nava we’dekî lapî kurtda ewî navekî hêle qazanc kir, ji dereca doxtrê gundî cêrgevan gihîşte dereca doxtrê nexweşxana neh’îêyî sereke. Lê xwestina berbi destanîna zanebûna tabetî nedida wî. Û aha ew Moskvaêda aspîrantûra doxtrîêda tê qebûlkirinê. Serkarê wî profêsor Nosov ser xebath’izî û zîrektya wî zendegirtî dimîne û tex’mîn dike, wekî ulmdarekî paşwextîêyî eyan cem wî tê hazirkirinê.

         Sala 1962-a Seh’îdê Îbo Moskvaêda dîsêrtasîa kandîdatîê xwey dike û çawa kandîdatê ulmêd doxtrîê vedigere, tê Yêrêvanê, înstîtûta doxtrîêda dixebite. Temamya salêd emrê xweye paşwextîê pêşkêşî vê înstîtûtê dike.

         Sala 1971-ê ew dîsêrtasîa doxtrîê xwey dike, dereca doktorê ulmêd doxtrîê dest tîne, dibe profêsor. Zûtirekê tê bijartinê çawa serwêrê kafêdra nexweşîêd zar’a ya fakûltêta înstîtûta Yêrêvanêye doxtrîêye qenckirinê. Hetanî deqêd emrê xweye kutasîê jî ew serwêrê wê kafêdraê bû. Bawer bikî temamya rêspûblîkaêda bajar, neh’îke usa tune, li k’u xwendkarêd wîye berê nexebitin. Bi serkarya wî geleka dîsêrtasîaêd kandîdatîê û doxtrîê xwey kirine.

         Xênji xebata li nexweşxanê, xwendina lêksîa ew usa jî lêgerînêd ulmîva mijûl dibû. Xudanê 120 xebatêd ulmîye giranbahaye, ji wana kitêba bona xwendkarêd îdarêd xwendina bilind – “Fikrêd pêdîatrîê”, ku bi zimanê ermenî neşir bûye, alîê cûr’ê xweda Ermenîstanêda ya degmeye.

         Çawa pêdîatrekî eyan Seh’îdê Îbo ne ku tenê goveka Ermenîstanê, lê usa jî ji h’idûdê wê der eyan bû. Ew endemê T’faqa Nyû-Yorkêye nefrologêd ortemiletîê, asosîasîa Êvropaêye (Glazgo) nêfrologêd zar’a bû. Gelek sala endemê şêwra kovara “Arox’capahûtyûn”-e (“Sax’lemîxweykirin”) rêdaksîon bû.

         Bal me, Ermenîstanêda, Seh’îdê Îbo merivê pêşin bû, ku bi cûrê popûlyar bi zimanê kurdî kitêb nivîsîn û dane neşirkirinê derheqa pirsêd doxtrîêye başqe-başqeda. Gilî derheqa kitêbêd wîye “Qsêd doxtrîê” û “Siba we xêr”-dane. Van kitêbada ewî bi zimanekî fer’ih’ û dewlemend t’emî dida dayîka, wekî çawa zar’ê xwe xweykin, mezinkin, mqatî sax’lemya wan bin. Badilhewa nîne, wekî ew kitêb ji alîê cimetêda hatine begemkirinê û nha îdî degme dest dikevin.

         Wekî merî bi tomerî derheqa emekê wîyî doxtrîêda bêje, dikare bide kivşê, wekî ew rastîê jî doxtr bû, doxtrekî zar’ayî navûdeng. Ez bi xwe çendik-çend cara bûme şe’dê wê yekê, wekî çawa ewî hema dûrva zar’o didît, îdî zanibû, zeda wî çiye. Eva, çawa dibêjin, k’eremeke usa bû, ku Xwedê dabûyê. Badilhewa nîbû binelîêd rêspûblîkaê jêra digotin “Xwedê zar’a”. A k’irêta û nemerda ev “Xwedê zar’a” kuştin.

 

* * *

 

         Seh’îdê Îbo lîtêratûra meda dêmekî k’ivşe. Emrê wîyî efrandarîê ji sala 1948-da destpê dibe, gava cara ewlin çend şiêrêd wî  kitêbêd zimanê kurdîye dersada, kovarêd “Sovêtakan grakanûtyûn û arvêst” (“Lîtêratûra û îskûstva sovêtîê”), “Voznî”-êda neşir bûn. Wê şûnda şiêr, serhatî, poêm û baladêd wî rojnemêd “Rya teze”, “Grakan têrt”-ê, berevokêd efrandinêd nivîskarêd kurdada neşir dibin.

         Berevoka şiêrêd wîye pêşin (“Qurna min”) sala 1963-a neşir bû. Bi serî vê berevokê xwendevan hatine bawerkirinê, wekî Seh’îdê Îbo dengbêjê rojêd meye, şayîrekî wetenh’izî, merivh’ize. Ew gotina şayîrê ermenyayî mezin Êx’îşê Çarêns – “Eger dixwazî kilama te bibihên, bibe ruhê we’dê xwe” – xût “bejn-bala” efrandinêd Seh’îdê Îbo tê. Lema jî şiêra vê berevokêye pêşin ha hatye navkirinê – “Ruhê min qurna mine”.

         Şiêrêd wetenh’izîê, lîrîkîêye delalra tevayî vê berevokêda şiêrêd satîrîê jî p’ir’ bûn, nava kîjanada şayîr qerfê xwe wan “nivîsarçya” dike, yêd ku gelekî dûrî meydana lîtêratûra eynsîne, lê dora wê didine tewlebazya.

         Berevoka wîye duda – “Bîst salê dinê” – sala 1970-î neşir bû. Ew poêm bû. Xudan dicedand bi cûrê bedewetîê emrê bîst salî şûnda nîşan bide. Poêmêda çend  dîdemêd wî emrî têne nîşandayînê, ku yazix man her tenê çawa xwestina şayîr.

         “Sînem” – wa tê navkirinê berevoka şiêr û poêmêd Seh’îdê Îboye sisya, ku sala 1975-a ronayî dît.

         Eva berevoka berê ewlin bi p’ir’cûretya xweva berbiç’ev dikeve – wetenh’izî, ruhê merya, tebyet, evîntî. Cara ewlin vê berevoka wîda ew şiêr neşir bûn, ku pêşkêşî şerkarya kurdaye miletîê-azadarîê kirîbûn. Poêma “Sînem” efrandineke bedewetîêye usane, ku hurmetê şayîrr’a tîne. Wêda demeke terîqa cimeta meye mêrxasîê tê nîşandayînê, ku gelekî ûymîşî wê şerkarîê dibe, kîjan cimeta me îro bona azayî û serbestya xwe dike. Poêmêda çap, mecalêd dîharkirinêye bedewetîêye başqe-başqe hatine xebtandinê.

         Lêytmotîva berevoka “Azatî”, ku sed yazix ya kutasîê bû û sala 1988-a ronayî dît, wetenh’izî bû, pesnandina şerkarya kurdaye mêrxasîê bû, t’faq û yekgirtina milet bû. Ew yek îlahî nava poêma “Berê kurda”-da rind tê kivşê. Şayîr yeko-yeko wan êl û qebîlêd kurda dide r’êzê, ku wîra nasin, xeysetê wan dide kivşê. Raste, ew gişk ewledê Kurdo û Werdê bûne, lê t’faqa wan tunebûye û evê yekê jî dijminra dest daye, ew êl û qebîl welatê wan Kurdistan kirine bin qolê xwe. R’ûê bêt’faqya medane, ku em îro vî halîdanin – eve fikra poêmêye hîmlî. Kutasya poêmêda şayîr xewna xweda Kurdistana xweye aza û serbest dibîne.

        

Lê dûr nîne nedîra Şems,

Boy wetenê meyî bindest,

Hezara got: — “Berbi hêrî”,

Seh’îd, bra, xema neke,

Xewna te xweş wê bê sêrî.

Ber dêrîye roja rengîn,

Kurdistanê rabe ser zîn.

 

         Poêm bi vê optîmîzmê kuta dibe û optîmîzmê dike dilê xwendevana.

         P’izka ser zarê wî kurd û Kurdistan bûn, bext û yazya cimeta me bû. Badilhewa nîbû ewî digot:

 

Emrê min kilame,

Dengbêj Kurdistane.

 

         Lê sed yazix, ewî Kurdistana aza û serbest nedît, ew derd jêra çû ax-berê sar.

         Seh’îdê Îbo ne tenê şayîr bû, lê usa jî nivîskarekî bi k’emal bû.

         Berevoka serhatîêd wîye pêşin “Dur’yan” sala 1966-a neşir bû. Hetanî wî çaxî lîtêratûra meye teze, îlahî nivîsara meye vekirî, bi serhatyava dewlemend nîbû. Yêd baş jî gelekî kêm bûn. A evê berevoka serhatîêd Seh’îdê Îbo ew cîê vala êpêceyî berxweş kir. Wêda êpêce serhatîêd wî neşir bûbûn, gişk jî derheqa emrê kurdada.

         Seh’îdê Îbo ewledê gund bû, emrê gund, deb, erf-edetê cimetê zef rind zanibû. Û ew serhatîêd xweda derheqa emrê merivêd gundda dinivîse. Ew şerekî zor dike miqabilî erf-edetê kevne zyandar. Vî alîda serhatya “Zrara edet” gelekî berbiç’eve.

         Edetekî ha nava meda hebû. Gava brak dimir, brê mayîn jina wî distend. Hîmê vî edetî sosîalîê hebû. Bona careke mayîn jî qelen nedin, ha dikirin.

         Ahmed teze zewicî bû, gava destbi Şêrê Wetenîêyî mezin dibe. Ew bi rezadilî diçe ber şêr, temîê dide dê û brê xwe namûsa wî rind xweykin. “Kax’aza Ahmede reş” tê, wekî hatye kuştinê. Paşê Celoê p’îr tê mala Ahmed, dya wî Almastê serwext dike, wekî bûka xwe bide kurê xweyî biç’ûk – K’erem. Pêşîê ne dê, ne bûk û ne jî bra qayîl nabin, lê paşê qayîl dibin û bra jina brê distîne.

         Paşê eyan dibe, wekî Ahmed nehatye kuştinê, dîl ketye. Jina wî, gava nema wî distîne, destê kur digre, ji malê diçe. Brê biç’ûk dîn dibe. Û gava jê dipirsin, wekî ew çi dike, hertim ha cabê dide: “Ez gundda namûsê xwey dikim”.

         Eva t’emya brê mezin – Ahmede, ku fikra brê dînbûyîda maye.

         Gelek cara Seh’îdê Îbo serhatîêd xweda bi dêmê yekê pêşda tê, dha rind qewmandinêd emrê xwe tîne ortê. Serhatîke usane “K’ara dîzka qêt’ix”. Eva serhatya destanîna nivîskare efrandarîêye berbiç’eve û serhatîke usane, wekî nava lîtêratûra meye tezeda cîê xwey layîq girtye.

         Vê serhatîêda ew gilî dike, wekî çawa ew ji mastfrotanê dir’eve, xwe xwendinê digre. Bona t’falê deh-yanzdeh salî çetin bû xwestina qewm-pismama biqedîne, mast bifroşe. Lê ew nikare bifroşe. Nafroşe û hema wê rojêda rya emrê wîye paşwextîê tê qrarkirinê. “Xênji xwendinê tiştek vî naê, — xalê Sîabend dibêje, — evî e’se bişînin bira here xwera hînbe, bira zanibe, wekî dew brê maste, yanê na evê birçîna bimre”.

         Kutasya serhatîê hewaskare. “Gelek we’de ji wê rojê derbaz bûye, — nivîskar dinivîse. – Xalê minî Sîabend nha rind zane, wekî xwendin cûrekî cezaê nîne. Nha carana beşerek ser dêmê min tê xanê, ew roja buhurî tê bîra min, ez hezar carî xwezila xwe tînim, wekî qat’ix nehate frotanê”.

         Sala 1979-a p’ara pêşin ya romana Seh’îdê Îboye “Kurdê r’êwî” ronayî dît. Wêda emr, deb, erf-edetê qebîleke kurda – ort’ila hêna derbazbûyîda bi rengê rêalîstîê tê nîşandayînê. Qewmandin tên digihîjin wî çaxî, gava Ermenîstanêda qeydê sovêtîê têne testîqkirinê.

         Nivîskar emir, qewmandin û tevrabûnêd wî çaxî zêndî nîşan dane. Têma dostya cimetêd ermenî û kurd romanêda cîkî sereke digre. Ew dostî jî bi meselêd konkrêtva tê îzbatkirinê.

         Roman bi wê yekêva jî berbiç’eve, wekî p’ir’planîye (evîntya K’erem û Zeytûnê, şuxulvanya şorişgera, kirina Hemîd begê û Karapêt ax’a, tevrabûnêd gundya û yêd mayîn).

         Nîgarêd romanê rêalîstîne, zêndîne, her yek bi xeysetê xweva. Qewmandin hevdura girêdayî pêşda diçin, p’evgirêdana logîkîê orta wanda qewîne. Syûjê hewaskare. Kompozîsîa berke.

         Zimanê nivîskar dewlemende, bi sifetê bedewva, bi meseleva p’erwerdekirî. Nivîskar cedandye cûrê xeberdana nîgara ji hev bide başqekirinê, wê yekê jî bike mecaleke nîgarkirina mêrxasa.

         Seh’îdê Îbo zanekî deba kurdî bû. Ew yek vê p’ara romanêda jî rind tê kivşê.

         Efrandinêd Seh’îdê Îbo bi zimanê ermenî, ûrisî, gurckî, azêrî hatine tercmekirinê.

         Ewî alîê xweda bi tercmekirina efrandinêd Hovh. Tûmanyan, Av. Îsahakyan, Ê. Çarêns, S. Mîxalkov û yêd dinê lîtêratûra meye tercmekirî daye dewlemendkirinê.

 

* * *

 

         Nivîskarê ûrisayî mezin Maksîm Gorkî gotye, wekî efrandina wîye lape mezin Alêksêyê kurê wîye. Merî dikare vê gotinê hevekî guhastî derheqa Seh’îdê Îbo û mala wîda jî bêje.

         Ewî û kulfeta wî – Naza Seh’îd, ku fakûltêta ûnîvêrsîtêta Yêrêvanêye dewletêye fîlologîa ûrisî kuta kirye, gelek sala bajarêd Spîtakê û Yêrêvanêda dersê zimanê û lîtêratûra ûrisî dane, hîmê maleke bi t’faqe baş danîn. Xwedê du ewled dane wan – Meyane û Ezîz. Herdua jî bi açixî înstîtûta Yêrêvanêye doxtrîê kuta kirin. Herdua jî aspîrantûrada hatine qebûlkirinê. Meyanê pêşekê xweva kardîologe, lê Ezîz xwe rya bavê girt, bû doxtrê zar’a. Pêşîê (sala 1991-ê) Ezîz dîsêrtasîa xwey kir, navê kandîdatê ulmêd doxtrîê send. Paşê, dîsa wê salê Meyanê dîsêrtasîa kandîdata ulmêd doxtrîê xwey kir. Xûşk û bra Moskvaêda dîsêrtasîa xwey kirin. Meyane nha nexweşxaneke Moskvaêda dixebite, lê Ezîz nexweşxana bavê xweda dixebite, pêra jî bona xwendkarêd înstîtûta doxtrîê lêksîa dixûne.

         Bavê her tişt kir, wekî ewledêd wî bibne kêrhatîê cimetê û mexlûqetîê, lê sed yazix nemerda nehîşt ew açixîêd wan ber ç’evê xwe bibîne û şabe…

         Raste, merivkujar’a li hev hat şuxulê xwey reş bînine sêrî – t’etka qirmê biguvêşin û gulle berî Seh’îdê Îbo bidin, lê tiştek zevta wan dere. Ew nav, ku Seh’îdê Îbo nava cimetêda qazanc kirye, wê ji silsiletekê derbazî silsileteke mayîn bibe. Ew mîrata lîtêratûrîê, ku Seh’îdê Îbo pey xwe hîştye, wê t’u wexta k’emala xwe unda nake, çimkî xebera bedewetîêye t’ame û nava lîtêratûra meye tezeda îdî cîê xwey layîq girtye. Ewledê wîye hêja wê şuxulê bavêyî qenc pêşda bibin û guman heye ewê navê bavê xwe — Seh’îdê Îbo dha bilind bikin. A, eve, wekî ji zevta nemerda û hevsûda dere.

 

 

Kovara “Kurd”, N 2, s. 1992