TE’VA HELBESTA RÛSÎ (1988)

TE’VA  HELBESTA  RÛSÎ

         Alêksandr Sêrgêêvîç Pûşkîn (1799-1837) şayîrê ûrisayî miletîêyî mezine. Merivên zemanê wî ew bi nav dikirin wek te’va poêzîa ûrisa. “Ew ne tenê şayîrê ûrisa yê zemanê xwe yê mezin bû, — Bêlînskî derheqa Pûşkînda nivîsye, — lê usa jî şayîrê hemû cimeta û hemû qurna yê mezin bû”. Çawa Lomonosov hesab dikin hîmdarê ulmê ûrisa, isa jî Pûşkîn hesab dikin wek hîmdarê lîtêratûra ûrisa ya nû.

         Efrandina Pûşkîn bû neynika jiyana civaka ûrisa ya miletîê, “ênsîklopêdîa jiyana ûrisa”. Em di nava efrandina Pûşkînda temamya jiyana Ûrisêta wî çaxî, deb û pêwendîên hemû sinifên mexlûqetya ûrisa dibînin, pê dihesin, wekî ewî çiqasî qedrê xwe li bêcerkirina temamya xezna cimeta ûrisa ya miletîê, îdêalên cimeta ûrisa ya azadarîê û hemmerivayê digirt, dikaribû jiyan û kûltûra miletên mayîn fem bike.

         Di nava lîtêratûra ûrisada şayîrên mezin, nivîskarên mezin, dramatûrgên mezin gelekin. Xudanê “Yêvgênîy Onêgîn” û “Syarê hespê sifir”, “Borîs Godûnov” û “Qîza kapîtan”, “Tragêdîyên biç’ûk” û ç’îroka hemû mecalên şayîrtîê efrand, di nava bîst çend salên xebata xwe ya lîtêratûrîêda bû him şayîrê mezin, him nivîskarê mezin, him jî dramatûrgê mezin.

         Alêksandr Sêrgêêvîç Pûşkîn gênîa bû, gênîakî gelekî mezin. Ew li ser mîrata pêşîên xwe yên lîtêratûrîyê yên hêja, poêzîa cimetê ya zar (zargotin) hîn bû û bingehê lîtêratûra rûsî ya nû danî. Lê ew bi krîtîkî (rexne) berbirî wê mîratê dibû, çi ku kevn û nekêrhatî bû wêda davît, her tenê ew tiştê ku di hêla dîrokîda bi kêrî pêşdabirina lîtêratûra rûsî ya miletîê dihat, wî ew tişt pêşda dibir, k’ûr dikir û dewlemend dikir. Û ew bû lîtêratûreke usa, ku berk hejandina ûrisa ya azadarîêra hate girêdan, serecema wê ya mexlûqetîê ya dewlemend hebû, dereca wê ya bedewetîê bê hed û hesab bilind bû, pirsgirêkên (problêm) heregiring pêşda dik’işand û derecên jiyana wî çaxî yên cuda-cuda nîşan dida.

         Pûşkîn xasma ew nivîskarên rûsî yên berî xwe û yên zemanê xwe gelekî bilind qîmet dikir, ku wî di nav efrandine wanda cimetî didît.

         Efrandina Pûşkîn di alîê têmatîka û serecama xwe ya îdêatîêda dha dewlemend û p’ir’alîye. Zanîna wî ya fireh hemû warên jiyana meriva û mexlûqetîê bi hêzeke nebînayîva nîşan da. Ew di dereca evîntîêda stra, temamya wê anî ber ç’evan. Ewî pesnê hevaltîê û dostîê da, qerfê xwe bi neyarên xwe kir – ji p’adşaê girtî heta nivîskarê firotî. Ew di dereca wetenh’izîêda stra û li dijminê weten kire eynat. Ewî newekhevya civakî (sosyal) diyar kir û bû xemxurê merivên zêrandî û miletên bindest… T’u dereceke jiyana merivatîê ya usa t’une, ku ew li ser nesekinîbe. Tê bêjî Pûşkîn her tişt gotye, ew jî bi hêz û bedewtîke nebînayîva. Bi rastî jî ew “Destpêka hemû destpêkan bû” (Gorkî).

         Binyatê poêzîa (helbest) Pûşkîn wek ya cimetêye. Pûşkîn li ser wê fikrê bû, wekî gava lîtêratûr dibe diyarkirê kûltûra cimetê, hingê ew dibe lîtêratûra cimetê. Efrandarya Pûşkîn her bi wî cûreyîye.

         Efrandina Pûşkîn bi îdêatya bilind, hûmanîzma mezin û dêmokratîzma k’ûrva berbiç’eve. Di nava efrandinê wîda dengê wetenh’iz-bajarbanê mezin tê bihîstin, ku bi alavî welat û cimeta xwe h’iz dike, bi wanva serbilind û kubar dibe. Çiqasî Pûşkîn ji welat û cimeta xwe h’iz dikir, ewqasî jî ewî li qeyd û zinarê sarîzmê kiribû eynat. Ew qeydên koletîyê, ku nedihîşt hêza cimeta ûrisa ya efrandîê bi xurtî pêşda here. Ew wek dengbêjê azadyê hate erafê meydanê. Ji efrandinên xwe yên pêşinda destpê kir, li dijî hukumeta Nîkolaê Pêşin û qulixçîên wî, milkdarên ûrisa şer kir. Di wî şerîda hetanî mirina xwe jî Pûşkîn nehate raê.

         Pêzanya Pûşkîn her tenê bi jiyana ûrisava nedihate sînorkirin. Hemû gelên Rûsîaê, usa jî cimetên dinyaê yên mayîn bi jiyana xweva bûne babetê helbesta Pûşkîn. Em di nava efrandinên wîda Pişkavkazê, Kavkaza Bakûr, Kalmîkîaê û Ûkraînayê, Fransyayê û Hûnanîstanê, Lehîstanê û Hroma qedîmî dibînin. Ew efrandarekî pêşin bû, ku nîgarên (wêne, resim) merivên miletên mayîn bi rêalîstî nitirand.

         Şayîrê ûrisayî mezin usa jî bi heqî hesab dibe wek hîmdarê zimanê rûsî ya lîtêratûrî (edebî). Di nava gelek qurnada kitêbên ûrisa bi zimanê dêrê – Slavyanî dihatin nivîsandin, ku gelekî ji zimanê rûsî yê cimetîyê zend dûr bû. Lomonosovê mezin destpê kir zimanê kitêba nêzîkî zimanê cimetê kir. Ev xebata, ku Lomonosov di warê zimanda derstpê kir, Pûşkîn kuta kir. “Di nava helbestên wîda cara pêşin xeberdana ûrisa ya zendî tê kivşê”, — Dobrolyûbov nivîsye.

         Pûşkîn bû dersdarê gelek nivîskarên ûrisa. Ewî hukumekî gelekî mezin çawa li ser şayîr û nivîskarên zemanê xwe, usa jî yên paşwextîê hîşt. “Pûşkîn dersdarê meye”, L. Tolstoy gotye.

         Marks û Êngêls efrandinên Pûşkîn bilind qîmetkirine. Pûşkîn şayîrê V. Ê. Lênîn yê h’izkirî bû.

         Pûşkîn zûda ji hidûdên ûrisa yên miletyê derketye û bona temamya merivatîya pêş bûye serkanya bedewetyê ya mezin. Efrandinên Pûşkîn bûne milkê temamya merivatya pêş û bi gelek zimanên dinyaê hatine tercmekirin. Çawa di welatê meda, usa jî li dervayî welatê me Pûşkîn bi kurdî jî hatye tercmekirin û neşirkirin.

         Pûşkîn nemirîye, herçend jî em îro ­­­ 150 salya wefatbûna wî didin kivşê. Çiqas diçe navê wî ewqasî geş û mezin dibe, surê poêzîya wî ya nû ber ç’evê cimetê têne kivşê, dengê wî ewqasî qube û zîz tê bihîstin.

Kovara “Roja nû”, N 62, fêvral, s. 1988

(nivîs ji “Riya Teze” hatiye wergirtin)