NAVÊ ŞAYÎR NAÊ BÎRKIRINÊ (1978)

NAVÊ  ŞAYÎR  NAÊ  BÎRKIRINÊ

         Gelekî çetine, gava derheqa hevalê xweda bi we’dê derbazbûyî xeberdî. Nha ya min usane. Şikoê Hesen hevalê minî nêzîk bû, em çend sala t’ev xebitî bûn û rind hînî xeysetê hevdu bûbûn.

         Nha min çetin tê, wekî derheqa hevalê xweyî nêzîk, şayîrê h’izkirî Şikoê Hesenda bi we’dê derbazbûyî xeberdim. Lê ez bawerim t’u wexta wê derheqa wan efrandinêd wîda bi we’dê derbazbûyî naê xeberdanê, ku ewî nava emrê xweyî efrandarîêyî ewqasî kurtda nivîsî û hîştin. Çimkî ew efrandinêd usanin, ku têne hesabê çawa destanînêd lîtêratûra kurdaye sovêtîê, û xudanê wan nava cêrga şayîrêd meye dewrana sovêtîê cîê xweyî layîq girtye.

         Şikoê Ahmedê Hesen 17-ê îyûnê sala 1928-a gundê Camûşlûê (neh’ya Aragasê) mala gundîda ji dya xwe bûye. Hetanî k’oma çara gundê xweda xwendye, xwendina orte mekteba gundê Elegezêda dest anye. Paşî kutakirina mekteba orte Şikoê Hesen dibe xwendkarê ûnîvêrsîtêta Yêrêvanêye dewletê, p’ara rohilatzanîêda dixûne, ber destê ulmdarêd usa tê terbyetkirinê, çawa Hraçya Aç’aryan, Grîgor X’apansyan û yêd mayîn bûn. Îlahî H. Aç’aryan gelekî Şiko h’iz dikir, teglîfî mala xwe dikir, didît, wekî fikra wîye analîtîk heye û mêla wî ser ulm geleke, k’omekdarî didaê, wekî nava zimanzanya kurdîda k’ûrbe.

         Paşî xilazkirina ûnîvêrsîtêtê Şikoê Hesen çend sala mektebêd Abxazîaêye ermenyada dersdarî kir. Sala 1959-a ew rêdaksîa radîoa Yêrêvanêye xeberdanêd kurdîda derbazî ser xebatê bû û wir xebitî hetanî sala 1961-ê. Hema wê salê jî ew alîê kurdzanîêda aspîrantûraêda hate qebûlkirinê û çû Lênîngradê, bû aspîrantê kurdzanê sovêtîêyî eyan, doktorê ulmêd fîlologîê Îsahak Sûkêrman. Bi açixî aspîrantûra kuta kir, lê nexweşya giran mecal nedaê, wekî we’deda dîsêrtasîaê xweyke. Dîsêrtasîa û gele-gele planêd wîye efrandarîê nîvcî man. Meha noyabrê sala 1975-a bajarê Tbîlîsîêda Şikoê Hesen wefat bû.

         Ew uzvê Partîa komûnîstîêye T’faqa Sovêtîê, uzvê T’faqa nivîskarêd T’R’SS bû.

         Şikoê Hesen dikeve nava wê silsileta şayîr û nivîskarêd kurdêd sovêtîê, ku paşî Şerê Wetenîêyî mezin, salêd 50-da, ketne nava lîtêratûra meye teze. Sala 1961-ê berevoka wîye pêşin bi navê “Qalç’îç’ek” neşir bû. Pey wêra kitêbêd wîye mayîn (“T’embûrê kurda”, “Meremê dilê kurd”) neşir bûn. Paşî mirina şayîr (s. 1977-a) berevoka wîye “P’erwaza weten” neşir bû. Efrandinêd Şikoê Hesen usa jî berevokêd efrandinêd şayîr û nivîskarêd meda, kitêbêd dersê zimanê kurdîda neşir bûne.

         Goveka poêzîa Şikoê Hesen fireye. Têma lênînîê nava poêzîa wîda cîkî sereke digre. Şikoê Hesen ji wan şayîrêd me bû, ku gelek efrandin pêşkêşî Lênînê mezin, Partîa komûnîstîê, ulmê lenînîê kirine.

         Hela kitêba xweye ewlinda şayîr p’arek ha navkiribû: “Wetenr’a ez heyran”. Rastîê jî, Şikoê Hesen ser wetenê meyî sosialîstîê, emrê meyî îroyîn bengî bû, bi hezar t’êla wî emrîra girêdayî bû.

         Şiêreke xweye mayînda (“T’oximê bextewarîê û şayê”) şayîr p’ayê xebata kolxozvanê me, mêxanîzasîa kolxoz û sovxozêd me dide.

K’eda h’elal dik’işe gund nolî be’r,

Bin genimda r’anagirin best, bêder.

         Emrê meyî îroyîn, çêkirçîê wî emrî qam û qanatê poêzîa Şikoê Hesen bûn. Xebat û pesnandina xebatê – ay eve lêytmotîva şiêrêd wîye hîmlî. Şayîr bi heqî dide kivşê, wekî “p’aler’a” şa dibe (şiêra “Li zavodê”), ew deng ber dilê wî gelekî xweşe, dezge distrê. Şayîr bi heqî dida kişvê, wekî “p’ale zavodêda xudêye”, “e’sabê xebatêye”, bi destî wî dorger’ hatine çêkirinê, emrê wî bûye “h’ikyat û lêgênd”.

         Wexta lazimbe bona xweykirina wetenê sovêtîê, merivêd me hazirin serê xwe, ç’ilka xûna xweye kutasîê jî nahevşînin. A fikra balada “Gulnaz û K’eleş” eve. Wexta destbi Şerê Wetenîêyî mezin dibe, Gulnaza dilk’etya K’eleş t’emîke ha didê:

Gava ku derî te bigre dijmin,

Yan dijmin bikuj, yan were kiştin.

         Deşta şêrda K’eleş bi mêrxasî bona xweykirina weten tê kuştinê, lê dota kurdaye mêrxas – Gulnaz şuxulê wî pêşda dibe, hetanî kutasîê miqabilî dijmin dike şer.

         “Ew roj herin, qet venegerin” – eve fikra şiêra “Derd û birînêd dermankirî”, li k’u şayîr bi rêalîstî derheqa emrê kurdêd sovêtîêye derbazbûyî çetin û emrê wanî nhayî bextewarda dinivîse.

         Têma dostya cimetaye lênînîê têmake poêzîa Şikoê Hesene serekeye. Bi vê têmaê ewî gele efrandinêd delal nivîsîne.

         Nava poêzîa Şikoê Hesenda têma şerkarya cimeta kurdaye miletîê-azadarîê cîkî berbiç’ev digre. Şiêrêd bi vê têmaê nivîsî bi k’elin, şewat û alavin.

         H’ub-evîna dilê şayîr muh’beteke agirî bû, ruhê wî alaveke gur’ bû. Evînê tîreke xeder dilê şayîrê nazik xistibû, dilê wî bi h’ubê birîndar kiribû, lê ew birîneke usa bû, ku ruhê şayîr, heyetya wî bû.

Wê h’elandye dilê min,

Çawa agir ku mûmê,

Wê vejandye ruhê min,

Çawa gulle – kezevê.

         Lê wexta zerî tên û dimeşin avê (“Zerî hatin”), k’awê bi kubar şayîr dinihêre, tê bêjî

Şûr û xencer li min dan.

         Evîna şayîre lîrîkîê qîzeke delale, p’or’ê wê mînanî berfa ç’yaê me nerme, nexş-awazêd dêmê wê nolî gulêd deştê mene, lê bejna wê usa bilinde, “wek çînara gundê me”.

         Nava poêzîa Şikoê Hesenda pesnê tebyetê, nîşandayîna bedewetya wê cîkî berbiç’ev digrin. Cem şayîr tebyet pasîv nîne, aktîve, dibe foneke fire bona nîşandayîna fikra sereke. Hertim nîşandayîna tebyetê dîharkirina h’alr’a  tê girêdanê. Cem şayîr tebyet sertacê her tiştîye. Poêzîa wîda xwendevan xuşîna cew û kanya, bîn û boxsa gul û kulîlka, zeyneta tebyetê tex’mîn dike. Ewî dikaribû şiklê bedewe delal, himberîhevkirinê bêqusûr çêke, kolorîta miletîê bike nava wan.

Baran dibare…

Baran dibare…

Dinya xwe dişo

Û ba dizare…

Û ba e’wrê r’eş

Şivdike, dajo,

Çawa şivanê

Kerê pêz bajo.

         Şiêrêd wîye derheqa Abxazîaêda (“Li ser be’rê”, “Nexşê tebyetê”, “Şev” û yêd mayîn) şedetya wê yekêye geşin, ku şayîr bi sifetê bedew difikirî.

         Efrandinêd şayîre satîrîê gelekî tûjin û wanda erf-edetê kevn, xeysetê merivayî xirab, tiştê nep’ake-neqenc berk têne gunekarkirinê. “Zewaca Misto” û şuxulê satîrîêye mayîn efrandinêd usanin, ku îdî nava lîtêratûra meda cîê xwe girtine.

         Şikoê Hesen şayîrekî lîrîkî nazik bû. Ew gelekî nazik difikirî û dikaribû wê nazikayê bigihîne dil û sewdaê xwendevana. Mecalêd bedewetîê – dîharkirinê nava efrandinêd wîda p’ir’in.

         Zimanê şayîr gelekî dewlemend û fer’ih’e. Ewî bi merdane xezna zimanê me dide xebatê, gotin û cûrêd xeberdana cimetîêye zêndî dikire nava poêzîa xwe. Sewta wî başqe bû, eynsî ya xwexwetîê û ewqas zelal û fer’ih’, wekî gelek cara nêzîkî stîla kilamêd meye lîrîkîê bû.

         Efrandinêd Şikoê Hesen bi çend zimana (ermenî, ûrisî, gurckî) hatine tercmekirinê û neşirkirinê. Çend şiêrêd wî kovar û gazêtêd kurdêd derekeye progresîvda hatine çapkirinê.

         Şikoê Hesen, ku nha hebûya, wê 50 salî bûya.

“Rya teze”, 17-ê îyûnê s. 1978