ROHILATZANÊ MEZIN (1977)

ROHILATZANÊ  MEZIN

(BONA  90-SALYA  BÛYÎNA  H. ORBÊLÎ)

         Pêşdaçûyîn û gilvedana rohilatzanya sovêtîê bi çapeke mezinva navê wekîlekî wêyî eyan akadêmîk Hovsêp Orbêlîra girêdaye. Orbêlî pêşekzanekî terîq, lîtêratûra, îskûstva, bi gilîkî kûltûra Ermenîstanê, Rohilata Nêzîk û Navîn, Kavkazêyî erhede bû û wan derecada talanta wîye mezin geş gulveda. Temamya şuxulvanya H. Orbêlîye ulmî, mexlûqetîê û lîtêratûrîê wetenê meyî mezin, terîqa kûltûra wetenê meye p’ir’miletra girêdaye. P’ir’e emekê wî ne ku tenê di şuxulê safîkirina gelek problêmêd rohilatzanîêda, lê usa jî teşkîlkirina merkezêd ulmîda.

         Orbêlî rohilatzanekî usayî mezin bû, emekê kîjanî ne ku tenê wetenê meda, lê usa jî welatêd derekeda bilind hatibû qîmetkirinê. Ew uzvê çend akadêmîaêd welatêd dereke bû.

         Hovsêp Abgarovîç Orbêlî 20-ê martê sala 1887-a bajarê Kûtaîsîêda maleke ermenyaye eyanda bûye. Kalkê wî – Hovsêp Orbêlî p’êşê xweva dox’tir bû. Bavê wî – Abgar Orbêlî fakûltêta ûnîvêrsîtêta Pêtêrbûrgêye yûrîstîê kuta kiribû û çawa sûdîa gelek wargêd Pişkavkazêda xebitîbû.

         Hovsêp Orbêlî yek salî bû, gava mala wan tê Tîflîsê. Sala 1904-a ew gîmnazîaê kuta dike û fakûltêta ûnîvêrsîtêta Pêtêrbûrgêye terîqê-fîlologîêda tê qebûlkirinê. Hela salêd xwendkarîêda tê kivşê, wekî mêla wî gelekî ser rohilatêye, ser terîq û kûltûra Ermenîstanê, Gurcistanê, Îranêye. Lema jî sala 1907-a ew fakûltêta ûnîvêrsîtêta Pêtêrbûrgêye zimanêd rohilatêda jî tê qebûlkirinê û çar sala şûnda wan herdu fakûltêtêd ûnîvêrsîtêtê bi açixî kuta dike. Hela salêd xwendkarîêda ew tevî êkspêdîsîaêd ulmî dibe û paşî kutakirina ûnîvêrsîtêtê îdî xudanê 9 xebatêd ulmîye neşirkirî bû.

         Sala 1911-a bi wekîldarî û spartina akadêmîk N. Ya. Mar’ ew diçe Mok’sê bona zaravê ermenyayî cîva mijûlbe. Weke salekê wira dimîne û gelek qnyatêd hewaskar berev dike. Wanêda ew usa jî heykelêd Ûrartûêye qedîmîva mijûl dibe û T’oprak-Kelêda, ku nêzîkî bajarê Wanêye, gelek tiştêd qedîmîye qîmetlî dibîne. Ronkayî dibîne kitêba wîye “K’elefê Anîê”.

         Sala 1914-a H. Orbêlî înt’ama dide û  dereca magîstrê fîlologîa ermenya (alîê terîqa Ermenîstanê û terîqa Gurcistanê) distîne û fakûltêta zimanêd rohilatêda dersa dide, êpîgrafîa ermenyava mijûl dibe û vê derecêda xebatêd hewaskar dinivîse.

         H. Orbêlî bi dil Rêvolyûsîa Oktyabrê qebûl kir û şuxulvanya xweye ulmî û teşkîldarîê hê da gumreh’kirinê. Sala 1918-a dibe profêsorê kafêdra înstîtûta Moskvaêye Lazarêvîêye terîqa Rohilata Pêş. Hema wê salê jî ew tê bijartinê çawa uzvê Şêwra komîsîa arxêologîêye dewletê û uzvê hevaltya Moskvaêye arxêologîêye eynsî. Ronkayî dibîne kitêba wî derheqa matêmatîkê ermenyayî qurna VII Ananîa Şîrakasîda.

         Ji sala 1920-da Orbêlî Êrmîtajêda derbazî ser xebatê dibe sifte çawa serwêrê p’ara Kavkazê, Îranê û Asîa Orte, wê şûnda (sala 1934-a) çawa dîrêktorê wê. Nava wî we’deyîda ewî xebateke hêle kir bona Êrmîtaj bi heykelêd îskûstvaêye p’ir’qîmetva bê dewlemendkirinê û bibe merkeza ulmîye eynsî. Ew dibe înîsîatorê teşkîlkirina gele temaşegeha, kongrêsêd rohilatzanaye ortemiletîê. Sala 1935-a tê bijartinê çawa akadêmîkê akadêmîa T’R’SS ulma. Lê salekê şûnda ronkayî dibîne kitêba wîye “Şatr’anc. Kitêb derheqa k’işikada”, li k’u gele problêmêd terîqîê-kûltûrîê safî dike. Bi înîsîatîv û hereketê wî 1000-salya bûyîna Fîrdoûsî, 750-salya bûyîna Şot’a R’ûst’avêlî, 800-salya bûyîna Nîzamî û 500-salya bûyîna Navoî Êrmîtajêda bi firetî têne derbazkirinê. Wextê wan hobêlyana akadêmîk H. Orbêlî ne ku tenê xebata teşkîlkirinêye mezin kir, lê usa jî bi gelek xebatêd ulmîva pêşda hat. Berbiç’eve xebata wîye p’ir’derece wextê derbazkirina hobêlyana 1000-salya êposa cimeta ermenya “Davît’ê Sasûnê”. Ew bi aktîvî tevî hazirkirin û bi ûrisî tercmekirina têksta êposêye tomerî bû.

         Wextê faşîstêd devxûn hicûmî ser welatê me kirin, tabetî nekete akadêmîk H. Orbêlî bona xweykirin û evakûasîakirina Êrmîtajê. Bi serekvanya wî sertacêd îskûstvaê, ku vêderê dihatne xweykirinê, guhastin cîê bêqezya, lê ew bi xwe ma Lênîngrada h’esarkirîda. Ew gele cara ber p’areskerêd xweykirina bajarê Lênîn bi k’êlmêd wetenh’izîêye alavîva pêşda dihat, ew ruhdar dikirin. Cîye bê kivşkirinê, wekî wexta wan k’êlma ewî gele cara usa jî mesela hevalh’izya Memê û Qeretajdîn danî. Sala 1943-a, wexta akadêmîa R’SS Ermenîstanêye ulmî hate teşkîlkirinê, H. Orbêlî hate bijartinê çawa prêzîdêntê wêyî pêşin. Bi hereketê wî kolêktîva ulmîye eynsî hate teşkîlkirinê. Çar sala şûnda ewî dest ji qulixa prêzîdêntê akadêmîa R’SS Ermenîstanêye ulma kişand bona temamya hereketê xwe pêşkêşî Êrmîtajê bike. Nava we’dekî kurtda 69 seraêd Êrmîtajê dîsa bi mêvanh’izî dergê xwe ber temaşeçya vekirin. Sala 1944-a ew bi ordêna Lênînva hate rewakirinê. Hema wê salê jî hate bijartinê çawa uzvê hevaltya Londonêye arxêologîêye hurmetlî. Wê şûnda hate bijartinê çawa uzvê akadêmîa Îranêye hurmetlî.

         Paşî kutabûna Şerê Wetenîêyî mezin ew prosêsa Nyûrênbêrgêda pêşda hat çawa şe’de û sifetê kirinêd faşîstaye weh’îştîê nîşanî temamya dinyaê da.

         Sala 1951-ê ew ji borcdarîêd dîrêktorê Êrmîtajê aza bû û xwe bi temamî pêşkêşî pirsêd terîqa kûltûra Ermenîstanêye qedîmî kir. Ew qelîbotkêd Mxîtar Goş, Vardan Aygêksî tercme dike û bi aparata ulmîva dide neşirkirinê. Ronkayî dibînin xebatêd wîye eyane mayîn “Heykelêd dewrana R’ûst’avêlî”, “Êposa cimeta ermenya”. Xebateke xweye mayîn “Têkstêd ermenîê Mok’sê” hazir dike bona neşirkirinê. Sala 1955-a ew dibe dêkanê fakûltêta ûnîvêrsîtêta Lênîngradêye rohilatzanîê û serekvanîê kafêdra terîqa welatêd Rohilata Nêzîk dike. Cara duda bi ordêna Lênînva tê rewakirinê. Gava bi hereketê wî (sala 1956-a) p’ara Lênîngradê ya înstîtûta akadêmîa T’R’SS ulmaye rohilatzanîê tê teşkîlkirinê, ew dibe serwêrê wê û vê qulixêda dimîne hetanî roja mirina xwe (2-ê fêvralê sala 1961-ê).

         P’ir’e emekê akadêmîk Hovsêp Orbêlî di şuxulê pêşdabirina kurdzanîêda jî. Ew bi heqî hesab dibe çawa hîndarekî kurdzanya sovêtîê.

         Hela sala 1911-a, gava ew çû Mok’sê, xwest ne ku tenê zaravê ermenîê cîva mijûlbe, lê usa jî guhdarîê bide ser zimanê kurdî. Wextê digihîje cî, mala midûrê Mok’sê Murt’ule begda dimîne. Murt’ule beg hukmekî mezin li ser ulmdarê cahil dihêle. “Ez malda midûrda (prîstavê qezaê), begê kurdada dimînim, — ewî sêntyabra sala 1911-a ji Mok’sê dê-bavê xwera nivîsye. – Ew xweykirekî ermenyaye, gelekî ûrisa h’iz dike. Min hela kalê usayî bedew nedîtye. Lê ya sereke ewe, wekî ew merîkî xweyê kûltûra bilinde, nenhêrî wê yekê, wekî ji Wanê wêdatir t’u cyada neçûye. Gelekî baş berbirî min dibe”. Bîranîna qenc derheqa kurdêd Mok’sê, xeysetê wanda hetanî kutasîê ji dilê wî derneket, û ewî hertim derheqa vê yekêda digot.

         Sala 1914-a, gava lazimayî pêşda tê bona ûnîvêrsîtêta Pêtêrbûrgêda dersê ziman û êtnografîa kurdî bidin, ewê yekê dispêrne Orbêlî. Mar’ bona Orbêlî “Programa dersê êtnografîa kurdî” hazir dike. Ew bi navbirya wan dersa dide hetanî sala 1935-a.

         Orbêlî usa jî ser wan qnyatê zimanê kurdî dixebite û hazir dike bona neşirkirinê, ku ewî Wanêda berev kiribûn. Bi spartina akadêmîa ulma ew hazirkirina xebernema fransizî-kurdî û kurdî-fransizîva mijûl dibe. Ewî xebernema zaravê kurdayî Mok’sê hazir kir. Sala 1914-a Orbêlî Pêtêrbûrgêda rastî şuxulvanê kurdayî seyasetîêyî eyan E’bdilr’izaq tê, wîra tevayî poêma Ahmedê Xanîye “Mem û Zîn” dixûne. Hela berî wê yekê E’bdilr’izaq t’eweqekirin şandibû Pêtêrbûrgê, wekî ser hîmê herfê ûrisî elîfba kurdî hazirkin. Akadêmîa Ûrisêtêye ulma ewê xebatê teslîmî Orbêlî dike. Ewî ew şuxul anî sêrî, lê telebextra ew elîfba (38 herf) praktîkaêda nehate xebtandinê.

         Wextê sala 1929-a elîfba kurdîye bi herfê latînî hate hazirkirinê, Orbêlî k’omekeke mezin da vî şuxulî.

         Sala 1928-a, wexta Kommerkezya PK Ermenîstanê k’oma cahilêd kurda bona hînbûnê şand Lênîngradê, Orbêlî ew bi dil qebûlkirin û her teherî alî wan kir. Şagirtê wî bûne kurdzanêd usaye eyan, çawa doktorêd ulmêd fîlologîê, profêsor Qanatê Kurdo û Î. Sûkêrmanin. Bi serekvanya wî Ereb Şamîlov, Qanatê Kurdo û Î. Sûkêrman tevayî xebateke ulmî nivîsîn derheqa îzafêtê zimanê kurdîda. Orbêlî rêdaktorî li xebernema doktorê ulma Çerkez Bakaêve kurdî-ûrisî kir û pêşxebereke hewaskar nivîsî. Ew hertim xebatêd xweye ulmîda bi alavî derheqa kurda û kûltûra wanda nivîsye, qîmetekî mezin dida lîtêratûra kurdaye klasîk û t’emî dida, wekî e’se lazime wêva mijûl bin. Pêşxebera xebata “Heykelê dewrana R’ûst’avêlî”-da ewî qîmetekî mezin daye cimetya efrandinêd Ahmedê Xanî û navê wî danye rex e’sabêd Rohilatêye usa, çawa Fîrdoûsî û R’ûst’avêlîye.

         Bi hereketê H. Orbêlî sala 1958-a Lênîngradêda kabînta kurdzanîê hate teşkîlkirinê, û ew bi xwe jî bû serwêrê wêyî pêşin û gelek tişt kir bona qewînkirin û mehkemkirina wê.

         Ew, çi ku rohilatzanê mezin, akadêmîk Hovsêp Orbêlî pey xwe hîştye, ketye nava xezna rohilatzanîêye zêr’în, û çiqas qurne jî derbaz bin, t’u wexta k’emala xweye ulmîye mezin unda nakin.

“Rya teze”, 19-ê martê s. 1977