DEWLEMENDTYA MEYE MILETÎÊ (1976)

DEWLEMENDTYA  MEYE  MILETÎÊ

         Cimeta kurda nava heyetya xweda zargotineke dewlemend efrandye, zargotineke usa, ku bûye neynika rabûn-rûniştandin, femdarî û berbirîbûn, xwestin û armanca wê. T’u dereceke mayînda dewlemendya ruhê cimeta me ewqasî fer’ih’ û zelal nehatye kivşê, çiqasî zargotina wêda. Ew ênsîklopêdîa emrê cimeta meye.

         P’ir’cûre û p’ir’janre zargotina me. Cimeta me efrandinêd êpîkîê, lîrîkîê û dramatîkîê, serhatî, ç’îrok, qse, lêgênd, anêkdot, têderxistinok û nimûnêd mayîne delal efrandye û wanda derecêd emrê sosîalêye başqe-başqe, şerkarya bona jîyîna baş, dinênasî, fikrêd xweye bedewetîê, femdarya xweye moralîê-êtîkîê û êstêtîkîê, îdêalêd xweye mexlûqetîê nîşan daye.

         Zargotina kurdaye cimetîê bi saya îdêalêd xweye bedewetîê, mexlûqetîê-terîqîêye bilind, dewlemendbûn û p’ir’awazya serecemê û motîva nava xezna kûltûra  h’emdinyaêye ruhanîêda cîê xweyî layîq digre. Ew bi qurna silsilet bi ruhê h’elalîê, temizayê, mêrxasîê, merivh’izîê terbyet kirye, usa kirye, wekî ew ji xebatê, tebyetê h’iz bikin, serê xwe bidne ox’ira hevalê xwe, qedrê jinê, merivê xebatçî bigrin, t’u cara nepaka û neqenca, zulmk’ara û xûnmijar’a yole neçin. K’emala wêye terbyetdarîê nava emrê cimeta meda dha mezin bûye, çimkî ewê gelek cara him rola xwe qedandye, him jî ya lîtêratûra nivîsar.

         Çawa binyatê zargotina her cimetekê, usa jî ya kurda emrê cimetêye, terîqa wêye. “Bêy zanebûna efrandina cimetêye zar nikarin terîqa cimeta xebatçîye rast zanibin”, — M. Gorkî nivîsye. Îlahî kilamêd meye mêranîêda, kilamêd terîqîêda, beyt-serhatîêd meda şerkarya cimeta me miqabilî zulmk’arêd welatêd dereke, bona azayî û serbestîê dha rind tê kivşê.

         Bi saya îdêalêd xweye hemmerivayê zargotina kurda zûda ji hidûdê  miletîê derketye û ji alîê cimetêd cînarda hatye h’izkirinê, gelek efrandinêd wê nava ermenya, asorya, cimetêd musulmane cînarda bela bûne.

         Wan henû ulmdara, nivîskara, r’êwya, berevkirêd folklorê qîmetekê mezin dane zargotina me, k’e ku nasya xwe dane wê. X. Abovyan, M. Vagnêr, P. Lêrx, A. Jaba, N. Mar’, H. Orbêlî, O. Mann, H. Makaş û yêd mayîn derheqa zargotina meda  ser fikreke mezin bûn.

         Dikarin bi cule’t bêjin, wekî merivê pêşin, ku Pişkavkazêda zargotina kurdaye cimetîê bi ulmî qîmet kir, ronaydarê ermenyayî mezin X. Abovyan bû. Ewî hela wextê xweda tex’mîn kiribû, wekî dewsa nivîsara vekirî nava kurdada zargotina cimetîê gelekî pêşda çûye û gihîştye dereca t’ambûnêye bilind. “Poêzîa cimeta kurda, — ew dinivîse, — gihîştye dereceke usaye bilind, ku meriv bi pêşdaçûyîna wê şaş-met’el dimîne. Her kurdek, hetanî her jineke kurd e’sil bi ruhê xweva şayîre, alîê efrandinêda şuret, me’rîfeta wan her yekî p’ir’e”. Çawa merîkî dûrdîtî Abovyan lazimaya berevkirina kilamêd kurda dida kivşê û bi xwe jî bû înîsîatorekî wî şuxulî. Ewî çend kilamêd kurdaye mêranîê û evîntîê nivîsîn û tercmeyî zimanê almanî kirin.

         Eyane, wekî N. Mar’ qîmetekî çawa daye zargotina kurda û daye kivşê, wekî “kilamêd kurda bi norma û motîvêd (mqamê) xweye hîmlîva dewlemendîke usanin, ku wana ji p’ûtp’erestîê stendine”.

         Rohilatzanê mezin, akadêmîk H. Orbêlî gele cara derheqa zargotina meda xeberdaye û ew bilind qîmet kirye. Bi gotina gotya, wextê blokada Lênîngradê H. Orbêlî ber eskerêd sovêtîê pêşda dihat, t’imê mesela hevaltya Memê û Qeret’ajdîn danî, wekî çawa Qeret’ajdîn bona nav-namûsa Memê agir berî k’oşk-sera xwe dide, ew jî wî çaxî, gava kurê wîyî biç’ûk bêşîkêda, hundurê avayîda raza bûye.

         Şayîrê sovêtîêyî ermenîyî eyan Naîrî Zaryan derheqa hereketê cimeta kurdayî efrandarîê, îlahî zargotina wêda ha nivîsye: “Cimeta kurda, — ew dinivîse, — alîê zargotina cimetîêda gelekî dewletîye. Êposa kurda bi dewlemendbûna serecema xweva, bi k’ûraya h’esînê û awazê rohilatêye geşva dikare êposêd rohilatêye here başr’a bikeve hucetê”.

         Raste, berî dewrana sovêtîê hinek ulmdar-rohilatzana, r’êwya nimûnêd zargotina kurdaye cimetîê berev kirine û neşirkirine, lê cem me ew xebat her tenê salêd dîwana sovêtîêda bi teşkîldarî û sîstêmatîkî hate kirinê. 40 salî pêşda berevoka “Folklora kurmanca”-ye pêşin cem me, Yêrêvanêda neşir bû. Ew berevokeke gelekî mezine (weke 40 belgê neşirê). Qnyatêd wê Hecîê Cndî û Emînê Evdal berev kirine. Çawa xebata pêşin k’emala wê gelekî mezine. Berevkirîya xebateke hêle kirine, çetnayêd mezin altkirine, her nimûnek cîkî, ji zarê merivekî nivîsîne. Wê berevokêda 30 şaxêd êposa kurdaye “Ker’ û K’ulikê Slêmanê Slîvî”, beyt-serhatîêd “Memê û Zînê”, “Memê û Eyşê”, “Sîabend û Xecê”, “Dimdim”-ê û yêd mayîn hene. Lazime bê kivşkirinê, wekî serhatî, kilamêd evîntîê, govendê, mêrxasîê, zar’ar’a tevayî cara ewlin kilamêd aşiqê kurdî qurna derbazbûyî Evdalê Zeynikê jî vê berevokêda hatine neşirkirinê. Ew xebateke qîmetlîye usane, ku nava terîqa kûltûra meda t’u cara k’emala xwe unda nake.

         Pey vê berevokêra xebata berevkirin û neşirkirina nimûnêd zargotina me hê pêşda çû. Berevokêd kilamêd lîrîkîê, mêranîê, govendê, beyt-serhatya, ç’îroka, mesele, meteloka û yêd mayîn hatine neşirkirinê, derheqa derecêd zargotina meye başqe-başqeda, pevgirêdanêd wê bi zargotina cimetêd mayînra xebatê ulmî hatine nivîsarê û neşirkirinê. Çend berevokêd efrandinêd zargotina me usa jî ermenî û ûrisî ronayî dîtin. Welatê sovêtîêda dha gelek qnyatê zargotina me hatine berevkirinê û neşirkirinê, ne ku temamya welatêd dinyaêye mayînda.

         Lê temamya dewlemendbûna zargotina kurda cem me hela hê nehatye berevkirinê û neşirkirinê, bi ulmî nehatye lênihêrandinê. Rojêd meda, gava pêşdaçûyîna ulm û têxnîkaê gihîştye dereceke dha bilind, berevkirina nimûnêd zargotina me k’emaleke dha ferz dest tîne. Merîê ahil, ku zaneê folklorêne, bere-bere ji otrê diçin, ode hatine hildanê, dûrdîtinokê goveka şuxulvantya zaneê folklorê gelekî daye tengkirinê. Van qewlada lazime nimûnêd zargotina lez berevkin, nehêlin ew unda bibin. Zargotin dikare bibe k’lît bona safîkirina gelek problêmêd terîqa meye sext. Zargotina cimetê be’ra bêbine, ew gelek sur’a nava xweda xweyî dike. Em gotî usa bikin, wekî ew sur’ bêne dîharkirinê. Di dereca berevkirina nimûnêd zargotina cimeta meda borcekî giran dikeve ne ku tenê ser xebatçîêd p’ara kurdzanîê ya înstîtûta akadêmîa R’SS Ermenîstanêye ulmaye rohilatzanîê, lê usa jî ser temamya întêlîgênsîa meye miletîê, îlahî întêlîgênsîa gund. Destanînêd têxnîkîêye nha (magnîtofon, dîktofon) mecalê didin wî şuxulî dha rind û zû pêşda bibin. Bi fikra me, lazime dha k’ûr pirsêd bi ulmî lêgerîn û anakîzkirina zargotina meva mijûl bin, wê k’emala wêye mezin bidne kivşê, ku ewê emrê cimeta meda lîstye. Raste, vê derecêda êpêce xebat hatye kirinê, lê lazime wê hê pêşda bibin û bidne dewlemendkirinê.

         Zargotina me dewlemendtya meye miletîêye. Û borcê me her yekîye bi xemxurî berbir’î wê bin, k’ê me kîdarê rastî nimûneke wêye teze tê, gotî binivîse û her teherî bicedîne çiqasî dikare dha gele nimûnêd wê ji undabûnê xilazke. Eva xwestina rojêye.

“Rya teze”, 11-ê dêkabrê s. 1976