PÊŞDAÇÛYÎNA LÎTÊRATÛRA KURDAYE SOVÊTÎÊ (1970)

 

 

PÊŞDAÇÛYÎNA  LÎTÊRATÛRA 

KURDAYE  SOVÊTÎÊ

 

 

                  Gava Ermenîstanêda qeydê sovêtîê hate testîqkirinê, bona kurdêd Ermenîstanê her cûre mecal-mik’an vebûn seba pêşdabirina kûltûra wane nivîsar. Hukumeta Ermenîstana Sovêtîêye teze hema salêd heyetya xweye pêşinda her cûre mecal efrandin bona bilindkirina dereca emrê kurdayî kûltûrîê. Elîfba kurdî hate sazkirinê û bi dîwanî hate îzbatkirinê, mektebêd kurdî vebûn, gundada întêlîgênsîa xwexwetîê pêşda hat, bengzê gunda û jîyîna binelya lap hate guhastinê.

                  Gava elîfba kurdîye bi herfê latînî hate qebûlkirinê, ewê mecalêd mezin dan bona hazirkirina kitêbê dersa, pêşdahatina lîtêratûra bedewetîê, berevkirin û neşirkirina zargotina cimeta meye bi qurnaye dewlemend.

                  Sala 1929-a du kitêbêd kurdîye bona dersa hatine neşirkirinê. Kitêba pêşin, ku Îsahak Marogûlov û Ereb Şamîlov hazir kiribûn (“Xu-xu hînbûna xwendina nivîsara kurmancî”), bona hilanîna nexwendîtya mezina bû. Kitêba mayîn, ku Îsahak Marogûlov û Rûbên Drambyan hazir kiribûn (“Ronayî”), bona şagirtêd mekteba êlêmêntar bû.

                  Destpêbûna salêd 30-da ser hev çend kitêbêd Ereb Şamîlov hatine neşirkirinê. Kitêbêd wîye “Şivanê kurmanc”, “Emrê Lênîn”, “K’ara kolxozê gundyar’a” sala 1930-î hatine neşirkirinê. Lê sala 1931-ê kitêbêd wîye “K’oç’ekê derewîn”, “Kurmancê Elegezê”, “Înglaba Oktyabrê” neşir bûn. Çawa eyane, nava serhatya “Şivanê kurmanc”-da, ku sifte bi zimanê ûrisî, lê sala 1935-a bi zimanê kurdî neşir bû, Şamîlov hîmlî emrê xwe nîşan daye. Wê serhatîêda xwendevan emrê xebatçîêd kurda li qeza Qersêye berî rêvolyûsîaê tex’mîn dike. Wê yekêra tevayî nivîskar wê kirina ax’a, bega, ruhanîêye nepak nîşan dide, ku wana salêd dîwana sovêtîêye pêşinda nava kurdêd xebatk’arda dikirin.

                  Nava kitêbêd Şamîlove jorgotîda derheqa wan pirsada tê gotinê, ku wî çaxî nava emrê kurdêd azabûyîda pêşda hatibûn û usa jî bi firetî, bi bawerî ew guhastinêd mezin têne nîşandayînê, ku bi saya Oktyabra mezin, seyasetya lênînîêye miletîê nava kurdada, îlahî di dereca femdarî û kûltûra wanda pêşda hatibûn.

                  “K’oç’ekê derewîn”-da nivîskar ser pirsa ruhanîê sekinî û ew berk krîtîk kîr.

                  Sala 1931-ê Hecîê Cndî û Emînê Evdal kitêba Lazoye “Serhatya Casim” ji ermenî guhastine kurdî û bi tîraja 3 hezar heba dane neşirkirinê. Serhatîêda emrê p’alêd Bek’yê, emrê kurê şivanê kurd Casim tê nîşandayînê, ku bi komekdarya hevalêd xweye mezin dikeve nava gêjgerînga emrê seyasetîê. Casim paşwextîêda dibe şerkarekî berk bona testîqbûna qeydê sovêtîê. Casim digihîje dereca komûnîstê berk û bi wî teherî dibe nîgara şuxulkarêd kurdaye dewrana sovêtîêye pêşin.

                  Sala 1932-a bi hazirkirina Emînê Evdal berevoka “Efrandina ewlin” bi tîraja 1500 hebî tê neşirkirinê. Wêda efrandinêd şayîrêd kurde pêşin Hecîê Cndî, Emînê Evdal, Etarê Şero û yêd mayîn hatibûne çapkirinê. Xênji wê, vê berevokêda çend efrandinêd şayîrêd ermenyaye wî çaxî Êx’îşê Çarêns û Azat Vştûnî bi tercma kurdî hatibûne cîwarkirinê.

                  Efrandinêd xwexwetîê, ku vê berevokêda hatibûne cîwarkirinê, pêşkêşî dîwana sovêtîê, Ordîya Sor, emrê teze kirîbûn. Efrandinêd kurd gazî cimeta xebatk’ar dikirin, ku dest ji emrê paşdamayî bikişînin, bikevin nava kolxozê û bi aktîvî tevî çêkirina sosîalîzmê bin.

                  Sala 1932-a pîêsa H. Cndîye “Qutya dû-dermana”, berevoka “12 kilam seba mektebê kurmanca” ya S. Gasparyan ronkayî dîtin.

                  Ji sala 1931-ê hetanî sala 1932-a Ermenîstanêda bi zimanê kurdî 30 nav kitêbêd dersa, mexlûqetîê-seyasetîê, bedewetîê hatine çapkirinê. Ewê yekê jî komekeke rind da neşirbûna kitêbêd kurdî, wekî Komîtêa Pişkavkazêye Merkezîêye şuxulkirinê meha fêvralê sala 1932-a lazim hesab kir, ku Pişkavkazêda neşirkirina kitêbêd kurdî hîmlî Ermenîstanêda bide merkezkirinê.

                  Sala 1934-a berevoka “Efrandina nivîskarê kurmanca duda” hate neşirkirinê. Ew berevok Hecîê Cndî hazir kiribû. Eva berevoka han îdî fer’ih’ şe’detîê dide, wekî efrandinêd kurde cahil nava we’dê derbazbûyîda êpêceyî hostatya xweye bedewetîê dane p’akkirinê. Wêda usa jî navêd teze pêşda hatin. Serhatya Cerdoê Gêncoye “Gundê teze” vê berevokêda hatibû neşirkirinê. Wêda derheqa teşkîlkirina kolxozê gundê kurdada dihate gotinê, miqabilîderketina snifa k’edxur dihate nîşandayînê.

                  Sala 1935-a berevoka “Nivîskarê kurmancê şêwrê. Efrandina sisya” bi hazirkirina Hecîê Cndî hate neşirkirinê. Çawa vê berevokêda, usa jî yêd pêşîêda gelek nivîskarêd kurde teze pêşda hatin û bi wî teherî komek dan bona dha bilindbûna hostatya wane bedewetîê. Badilhewa nîbû, wekî nivîskarê ermenyayî eyan N. Zaryan qîmetekî mezin da kirina nivîskarêd meye silsileta pêşin. Evan berevoka usa jî komek dan, wekî nivîskarêd kurdaye sovêtîê derêne meydeneke dha fire, gelek efrandinêd wan bi zimanê ermenî hatine tercmekirin û neşirkirinê. Bi kitêbêd xwexwetîêye başqe-başqeva Wezîrê Nadirî “R’eva jinê”, “Nûbar”, Emînê Evdal “Bahar”, Ahmedê Mîrazî “Zemanê çûyî”, E’t’arê Şero “Biriqandina e’wlin” û yêd mayîn pêşda hatin. Berevokêd Emînê Evdale “Bahar”, Wezîrê Nadirîye “Nûbar”, E’t’arê Şeroye “Biriqandina e’wlin” berevokêd şiêra bûn, kîjan hîmlî pêşkêşî emrê teze kiribûn. Wanda usa jî edetê kevnî zyandar, paşdamayîntya emr, kirina nepak berk dihatne krîtîkkirinê.

                  Çawa hate gotinê, wê salê du pîêsê ewlin ji emrê kurda bi zimanê kurdî hatine nivîsarê. Ew pîêsa Wezîrê Nadirîye “R’eva jinê” û pîêsa Ahmedê Mîrazîye “Zemanê çûyî” bûn. Eger pîêsa ewlinda Wezîrê Nadirî derheqa kulfeta kurde azabûyîda dinivîsî, ya ku naxweze bi edetê kevn bijî, lê Ahmedê Mîrazî nava pîêsa xweda emrê kurdayî berêyî giran tîne ber ç’eva.

                  Êtapa pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdêd sovêtîêye pêşinda nivîskarêd bi eslê xweva ermenî – Rûbên Dranbyan, Hovakîm Margaryan (Nûrî Hîzanî), Îsahak Marogûlovê mexîn jî bi kurdî diefirandin. Efrandinêd wan jî komek dane pêşdaçûyîna lîtêratûra meye teze.

                  Destanîneke nivîsara meye vekirîye salêd sîye berbiç’ev ew serhatya Emînê Evdale “Casim û Tosin” bû. Wêda emrê du zarêd kurde êt’îme salêd dîwana sovêtîêye ewlinda hatye nîşandayînê. Ew Casim û Tosinin. Serhatî p’er’ç’eke, ku ji emr hatye hildanê, nivîskar emr bi rêalîstî nîşan daye. Ew şedetya îzbatkirina emrê tezeyî bextewar dide, wekî merivê hêsîrî belengaz jî dewrana sovêtîêda dikare bixûne.

                  Sala 1936-a berevoka efrandinêd şayîrêd ermenyaye sovêtîê bi tercma zimanê kurdî hate neşirkirinê. Hecîê Cndî ew berevok dabû hazirkirinê. Xwendevanê kurd cara ewlin bi zimanê dê nasya xwe dane efrandinêd Hakob Hakobyan, Alêksandr Şîrvanzadê, Aksêl Bakûns, Naîrî Zaryan, Dêrênîk Dêmîrç’yan, Movsês Arazî û yêd mayîn.

                  Salêd 30-da lîtêratûra tercmekirinê jî gumreh pêşda diçû. Hela sala 1932-a bi tercmekirina Hecîê Cndî û Emînê Evdal serhatya Hovhannês Tûmanyane eyane “Gîk’or” bi kitêbeke başqe bi tîraja 3 hezar heba bi kurdî hate neşirkirinê. Usa jî ew efrandinêd şayîr û nivîskarêd ermenî hatine tercmekirinê û neşirkirinê, ku derheqa emrê kurdada bûn, yanê jî veçêkirina nimûnêd zargotina me bûn, çawa mesele, efrandina Lazoye “Serhatya Casim”, pîêsêd Şalcyane “Rya teze”, serhatya Hraçya Koçare “Xecê”, Sîrase “Memê û Eyşê”, poêma Sarmêne “Let’îfe”, poêma Hovhannês Şîraze “Sîamant’o û Xecêzerê”. Sala 1934-a poêma Tûmanyane eyan “Anûş” bi tercma Rûbên Drambyan ronkayî dît. Salêd 30-da Casimê Celîl jî gelek efrandinêd Tûmanyane nemirî tercmeyî kurdî kirin û bi kitêbêd başqe-başqe dane neşirkirinê (“Se û pişîk”, “Kalkê Gabo çawa kurmê hevirmiş xweyî dike”, “Berevkirina kilama”, “Xweyî û xulam”, “Ax’irya ne’s”, “Nazarê mêrxas”).

                  Sala 1937-a bi zimanê kurdî şiêr û ç’îrokê Pûşkîn bi tercma Rûbên Drambyan, “Hikyat derheqa me’sîgirtok û me’sya zêr’înda” bi tercma Casimê Celîl û serhatya Lêv Tolstoye “Dîlê Kavkazê” bi tercma Qaçaxê Mirad bi kitêbêd başqe-başqe hatine neşirkirinê. Xênji wê, nava kitêbêd dersaye başqe-başqeda û rûpêlêd gazêta “Rya teze”-da gelek efrandin û p’erç’e ji efrandinêd klasîkêd lîtêratûra ûrisî, Êvropa Roavaê, ermenya û cimetêd mayîn bi zimanê kurdî hatye tercmekirinê.

                  Qewmandineke mezin bû, gava sala 1936-a berevoka “Folklora kurmancî”-ye mezin ronkayî dît. Qnyatêd wê Hecîê Cndî û Emînê Evdal berev kiribûn. Kemala wê berevokê bona kûltûra meye bi nivîsar p’ir’e.

                  Hema wê salê jî berevoka kilamêd kurdî bi hazirkirina kompozîtor Karo Zak’aryan ronkayî dît. Wêda 127 kilam hebûn.

                  Nava salêd 30-da Yêrêvanêda bi zimanê kurdî 148 nav kitêb hatine çapkirinê, nava wanda şuxulê bedewetîê gelek bûn. Êtapa pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdaye sovêtîêye pêşin, ku ji salêd 30-î destpêbû, gihîşte hetanî salêd 40-î, bû hîmekî baş bona paşwextîêda pêşdabirina lîtêratûra me.

          

* * *

 

         Me mqala xweye derbazbûyîda derheqa pêşdaçûyîna lîtêratîra kurdaye sovêtîêye salêd 30-da xeberda û ew gîhande salêd 40-î. Hate kivşkirinê, wekî ew êtapa pêşin bû, yanê bi gilîkî mayîn, êtapa hîmdanîna lîtêratîra meye teze bû. Ew hîmekî qewîn bû û guman dida, wekî paşwextîêda lîtêratîra wê dha pêşda here û gulvede, îlahî gava welatê meyî sovêtîêyî azada bona wê yekê hemû mecal û qewlêd obyêktîv hebûn.

                  Êtapa pêşdaçûyîna lîtêratîra kurdaye sovêtîêye duda ji salêd 40-da destpê dibe û digihîje hetanî rojêd me. Lê bona wê yekê, wekî mqale gelekî mezin derneê, me ew ser du p’ara p’arevekirye: yek hetanî sala 1960-î, ya mayîn ji vê salê girtî hetanî sala 1970-î. Vê mqalêda derheqa p’ara pêşinda bê gotinê, lê mqala mayînda – derheqa p’ara vê êtapêye duda.

                  Nava we’dê destpêbûna êtapa dudada çawa emrê temamya cimeta sovêtîêda, usa jî emrê kurdêd rêspûblîka meda qewmandinêd mezin bûn. Qewmandina heresereke ew Şerê Wetenîêyî mezin bû. Wî şerî emrê cimetêyî edilî da teribandinê. Qewmandina mayîn altindarya mezin bû, ku cimeta sovêtîê gihîştê û paşî wê destbi daseknandina emrê welêtî malhebûnîê kir, teqleke teze da pêşdaçûyîna kûltûraê.

                  Xênji van qewmandinêd terîqêye mezin nava emrê kurdêd sovêtîêda qewmandinek jî bû. Ew qewimandin ew bû, wekî sala 1937-a elîfba kurdîye bi herfê latînî hate hildanê û hate qrarkirinê, wekî dewsa wê elîfba bi herfê ûrisî bidne xebtandinê. Lê şer nehîşt, wekî ew zû bikeve nava emr. Her tenê sala 1944-a ew bi resmî hate qebûlkirinê û hate xebtandinê. Berevoka efrandinêd bedewetîêye bi elîfba herfê ûrisî îdî sala 1947-a ronkayî dît. Salekê berê wê çend kitêbêd dersa jî bi wê elîfba teze hatibûne neşirkirinê. Lê sala 1955-a gazêta “Rya teze” dîsa hate neşirkirinê. Destbi xeberdanêd radîoêye p’ara kurdî bûn. Sêksîa nivîskarêd kurdaye li rex serwêrtya T’faqa nivîskarêd Ermenîstanê xebata xwe da gumrehkirinê. Û van hemûya baş hukumî ser pêşdaçûyîna lîtêratîra kurda kirin.

                  Spêsîfîkeke destpêbûna êtapa duda ew bû, wekî nava lîtêratîra meda silsileteke teze pêşda hat, ku tê hesabkirinê çawa silsileta orte. Eyane, wekî çawa nava her lîtêratûrakêda, usa jî ya meye tezeda pêşdahatina silsileta teze dibe dereceke pêşdaçûyîn û dewlemendbûna wê. Ewana sifte berevokêda pêşda hatin, lê paşwextîêda bi kitêbêd xwexwetîêye başqe-başqeva.

                  Vê p’ara êtapa dudaye ewlinda şayîr û nivîskarêd kurd îdî bibûn xweyê cêribandina lîtêratîrîêye dewlemend, pêşda çûbûn û bi krîtîkî rya xweye derbazbûyî dinihêrîn (şe’dê wê yekê rêsênzîaêd wanin derheqa kitêbêd teze neşirbûyîda), dicêdînin kêmasîêd heyî bidne hildanê û efrandinêd dha t’am bidin. Xût pey Şerê Wetenîêyî mezinra lîtêratîra kurdaye sovêtîê bi şuxulêd tezeye mezinva dewlemend bû, têma kîjana hîmlî ji emrê şêr bû. Ew berê ewlin poêma Emînê Evdale “Bek’o”-ye, ku hela sala 1948-a neşir bû. Poêmêda emrê Bek’oyî berê dewrana sovêtîêyî belengazîê tê nîşandayînê. Bi serî dîwana sovêtîê Bek’o dixûne, dibe komsomol, çêkirçîkî emrî aktîve û gava destbi şêr dibe, ew bi rezadilî diçe û ewledêd cimetêd welatê meye mayînra tevayî miqabilî dijmin dike şer û bi altindarî vedgere.

                  Poêma Wezîrê Nadirîye “Nado û Gulîzer” jî derheqa şêrdane. Ewî ew poêm salêd şêrda nivîsye, lê neşir bûye sala 1961-ê (paşî mirina şayîr bi kitêba “H’izkirin û weten”). Çawa vê poêma xweye mezinda, usa jî şiêrêd xweye wan sala nivîsîda şayîrê wetenh’iz, ku bi xwe çûbû eskerîê, nîgara merivê sovêtîê, ruhê wanî wetenh’izîêyî mezin dipesine. Wezîrê Nadirî cara ewlin nîgara kulfeta kurd nitirand, ku bi mêrxasî t’evî Şerê Wetenîê dibe.

                  Qaçaxê Mirad, ku bi xwe çûbû şêr, çend cara birîndar bibû, bi ordên û mêdalava hatibû rewakirinê, poêma “Teyar” nivîsî, sala 1948-a gazêta eskerîêda bi zimanê ûrisî û berevoka “Efrandinêd nivîskarê kurmancê sovêtîê ya çara” (sala 1948-a) da neşirkirinê. Fikra vê poêmê ewe, ku merîê bona azayî û serbestya weten emrê xwe dane, nemirîne. Teyarê kurd şêrda bona xilazkirina qîza qazax tê kuştinê, lê dilê wê qîzê û pîredêda nemirî dimîne. Întêrnasîonalîzm xemleke vê poêmêye, poêm, ku bi çap û fikirmîşbûna xweva gelekî nêzîkî ruhê efrandinêd zargotina meye.

                  Hecîê Cndî jî bi serhatya “Destebrak”-va pêşda hat, li k’u emrê Mêrxasê T’faqa Sovêtîêyî kurd – Şîrin nîşan dide. Ev serhatya han berevoka wî avtorîye “Siba teze”-da (sala 1947-a) neşir bû. Wê berevokêda usa jî serhatîêd wîye “Siba teze”, “Pêncsalî”, “Zozan” û yêd mayîn hebûn. Cîye bê gotinê, ku paşî navbir’îna mezin dîsa nivîsara meye vekirî hate neşirkirinê, ku kemala wê mezin bû.

                  Ji şayîr û nivîskarêd kurd Ûsivê Bek’o, Elîê Evdilrehman û yêd mayîn jî tevî şêr bûn, wetenê me ji dijmin xweyî kirin û paşwextîêda derheqa wê têmaêda gelek efrandinêd bedewetîê nivîsîn.

                  Cîye bê gotinê, wekî hetanî têatra kurdaye dewletê neh’ya Aparanêda hebû, dramatûrgîa jî bi açixî pêşda diçû hîmlî bi hesabê pîêsêd tercmekirî. Wan sala çawa pîêsêd ji emrê kurda, usa jî gelek pîêsêd din hatine tercmekirinê û nîşandayînê.

                  Sala 1948-a berevoka “Efrandinê nivîskarê kurmance sovêtîê ya çara” hate neşirkirinê. Eva berevoka çawa alîê çapa xweda, usa jî alîê têma û p’ir’cûrebûna efrandina û hostatya efrandarada ji berevokêd pêşîê dihate cudakirinê, şe’detî dida, wekî şayîr û nivîskarêd me bere-bere ji kêmasîê berê dûr dikevin. Efrandarêd meye silsileta pêşinra tevayî (Hecîê Cndî, Emînê Evdal, Wezîrê Nadirî, Casimê Celîl, Qaçaxê Mirad, Cerdoê Gênco, E’tarê Şero) şayîrêd teze jî pêşda hatin – Ûsivê Bek’o, Mîkaêlê Reşîd. Qaçaxê Mirad hela salêd 30-da efrandîye, efrandinêd wîye xwexwetîê û tercmêd wî (hîmlî ji klasîkêd lîtêratûra ûrisa – gelek şiêrê Pûşkîn û “Ç’îrok derheqa me’sîgir û me’sîê zêr’înda”) gazêta “Rya teze”-da wan salada, berevoka û kitêbêd dersdara neşir bûne. Lema jî navê Qaçaxê Mirad dikeve nava silsileta efrandarê meye pêşin.

                  Vê berevokêda jî p’aê p’ir’ê şiêr û poêmin (xenji serhatîêd H. Cndîye “Destebrak” û Cerdoê Gêncoye “Berbi gundê kolxozîê”), têma kîjana emrê meyî teze, altindarya mezin, tebyet û yêd mayîn bûn. Vê berevokêda usa jî tercme hebûn (ji Tûmanyan, Îsahakyan, Sarmên).

                  Sala 1954-a berevoka “Nivîskarêd kurmancê sovêtîê” neşir bû. Wêda efrandinêd şeş şayîrêd me (H. Cndî, E. Evdal, C. Celîl, W. Nadirî, Û. Bek’o, M. Reşîd) hebûn. Efrandarêd me efrandinêd xwexwetîêda p’ayê ulmê Lênînê nemirî, Oktyabra Sor, daxuliqandina cimeta me, kirina Ordya Sor didan. Du serhatîêd H. Cndî jî hebûn – “Ç’ivîka ser hêlînê” û “Fêrîk”. Ya axirîê paşê kete nava romana wî “Hewarî”, li k’u nîgara rêvolyûsîonêrê kurd – Fêrîk Polatbêkov jî hatye nîşandayînê. Vê berevokêda çend efrandinêd H. Cndî û E. Evdale bona zar’a jî hebûn. Xênji wê, vêderê usa jî tercmêd çend efrandinêd Pûşkîn, Şêvçênko, Tûmanyan, Gorkî, Îsahakyan, Papazyan hebûn. Tezetî ew bû, ku cêribandin hate kirinê, wekî çend efrandinêd zargotina me bi lîtêratûrî bêne veçêkirinê û neşirkirinê (“Dimdim” bi veçêkirina H. Cndî, “Zelîxe û Fatûla”, “Memê û Zînê” bi veçêkirina E. Evdal, “Sîabend û Xecêzerê”, “Leylê û Mecnûn”, “Memê û Eyşê”, “Kilama Hozbêk” bi veçêkirina C. Celîl). Vê berevokêda tiştê baş usa jî ew bû, wekî emrê kurdêd welatê dereke nava efrandina bedewetîêda hate nîşandayînê (poêma Ûsivê Bek’oye “Seh’îd”).

                  Çawa kêmasya vê berevokê û yêd pêşya wê ew bû, wekî efrandarêd me hela sxêmatîzm û natûralîzm bi temamî alt nekiribûn, nava gelek efrandinada cûre û fikirmîşbûna miletîê hatibû ter’ibandinê (eger em nebêjin qet tunebû). Dewsa nîşandayînê efrandinada tenê p’aydayîna bê makkirina bedewetîê hebû. Lê, çawa dibêjin, ew kêmasîêd gihîştinê bûn û paşwextîêda ew bere-bere hatine hildanê.

                  Berevoka nava terîqa lîtêratûra meye tezeda rastîê rola salnivîsa lîstine. A berevokeke usa sala 1957-a neşir bû. (Berevokêd êtapa duda temam C. Celîl hazir kirine). Eva berevoka ne ku tenê alîê çapa xweda (16 belgê neşirê), lê usa jî bi wê yekêva berbiç’ev bû, wekî paşî navbir’îke mezin dîsa e’rafê lîtêratûraêda navê Ereb Şamîlov, Nado Maxmûdov, Xalitê Celalzadê (Celalî) hate kivşê. Wêda gelek şayîr û nivîskarêd teze jî pêşda hatin (Baxçoê Îsko, Elîê Evdilrehman, Têmûrê Sadiq, Taharê Bro, Ordîxanê Celîl, Cerdoê Esed, Karlênê Çaçanî, Fêrîkê Ûsiv, Sehîdê Îbo, Simoê Şemo). Raste, vê berevokêda efrandinêd Şikoê Hesen tunebûn, lê hela çend sala berî vê gelek efrandinêd wî gazêtada hatibûne neşirkirinê. Silsileta cahil bîn û boxseke teze xwera anî. Ewê silsiletê xwe bi temamî pêşkêşî pêşdabirina lîtêratûra me kir û paşwextîêda her yek ji wana bû xudanê kitêbêd xwexwetîê. Tiştê mayînî baş ew bû, wekî vê berevokêda poêzîaêra tevayî usa jî proza hebû, lazimaya kîjanê ewqasî mezin bû.

                  Paşî vê berevokê proza me êpêceyî pêşda çû û bû spêsîfîkeke êtapa duda. Xweber femdarîye, wekî nivîsara vekirî, ku mecala wê heye emr dha bi firetî û k’ûrayî nîşan bide, çiqasî kemala wê mezine bona lîtêratûreke usaye cahil, çawa ya kurdêd sovêtîêye. Û aha çend efrandinêd nivîskarêd me vê êtapêda neşir bûn. Sala 1958-a careke mayîn romanoka Ereb Şamîlove “Şivanê kurmanc” hate neşirkirinê. Nivîskar serî û p’arêd teze serda zêde kiribûn, nivîsara xwe hê dabû h’elkirinê.

                  Salekê pey wêra p’ara romana Ereb Şamîlove “Jîyîna bextewar”-e pêşin ronkayî dît. Kemala wê romanê mezine, gava wê yekê hesab hildin, ku ew romana pêşin bû, wekî cem me bi zimanê kurdî hate neşirkirinê. Binyatê romanê emrê p’areke cimeta meye, ku çawa kutasya qurna derbazbûyîda ji ber şûrê Roma Reş dir’eve û tê Ûrisêtê û vêderê jî paşî altindarya Oktyabra mezin digihîje çi derecêd pêşdaçûyînê.

                  Hema wê salê kitêba Elîê Evdilrehmane “Xatê xanim” hate neşirkirinê. Wêda çend efrandin (“Jina kurd”, “Morof”, “Bextê wî zilamî”, “Bextewarya emr”) hebûn, têma kîjanaye hîmlî emrê kurdê Romê bû, şerkarya wan bû miqabilî zulmk’arîê û nepakîê bona azayî û serbestya kurda.

                  Çawa hate gotinê, şayîrê me jî bi berevokêd xwexwetîêva pêşda hatin: E’. Şero “Şiêr” (sala 1957-a), Q. Mirad “Şewq” (sala 1959-a), C. Esed “Şiêr û poêm” (sala 1959-a), C. Celîl “Rojêd min” (sala 1960-î), M. Reşîd “Dilê min” (sala 1960-î), K. Çaçanî “Gul” (sala 1960-î) û yêd mayîn. Aramê Çaçan ew efrandinêd Feqîê Teyran û zargotina me bi kitêbekê – “Gulbahar” sala 1957-a dane neşirkirinê, ku ewî nava cimetêda berev kiribûn. Êtapa dudada çend efrandinêd zargotina me jî alîê şayîrada hatine veçêkirinê û bi kitêbêd başqe hatine neşirkirinê (E. Evdal “Mem û Zîn” sala 1958-a, S. Sîabendov “Sîabend û Xecê” sala 1959-a û yêd mayîn).

                  Cara ewlin berevoka efrandarê kurdê der cem me hate neşirkirinê. Ew kitêba Kurê Kurde “Hişyarbûn” bû, ku E. Evdilrehman ji azêrî tercmeyî kurdî kiribû. Wêda çawa efrandinêd şiêrkî, usa jî yêd vekirî hebûn, kîjan hîmlî derheqa emrê kurdêd Îranêda bûn, şerkarî û ce’dandina wanda bûn.

                  Guhdarî hate danînê ser neşirkirina lîtêratûra bona zar’a. Sala 1959-a Karlênê Çaçanî bi berevoka xweye bona zar’aye pêşinva (“Ahmedê egît”) pêşda hat.

                  Lazime bê kivşkirinê, wekî vê êtapêda îdî hîmê lîtêratûrzanya me hate danînê. Ew hîmlî mqalêd lîtêratûrzanîê û rêsênzîa bûn, ku gazêta “Rya teze”-da derheqa pirs û derecêd lîtêratûra meye sovêtîê, kitêbêd tezeda dihatne neşirkirinê.

                  Van salada lîtêratûra tercmekirî jî bi çend kitêbava dewlemend bû. Hela sala 1949-a bona 150-salya bûyîna A. S. Pûşkîn çend efrandinêd wî bi berevoka (“Şiêr, h’ik’yat’ û proza”) bi tercma C. Celîl hate neşirkirinê. Lê bona 80-salya bûyîna şayîrê ermenyayî mezin A. Îsahakyan bi navê “E’moê kurmanc” (sala 1955-a) çend efrandinêd wî (tercmekiribûn H. Cndî) ronkayî dît. Wêda bûn usa jî serhatya “E’moê kurmanc”, lêgêndêd “Leylê û Mecnûn”, “Nadoê bengî”, “Gundî û ç’ivîk”, ku ji emrê kurdadanin. Lê sala 1957-a bona 60-salya bûyîna şayîrê ermenyayî eyan Êx’îşê Çarêns poêma wîye “Lênîn û Elî” bi tercma Mîkaêlê Reşîd û Sehîdê Îbo neşir bû.

                  Nîşaneke pêşdaçûyîn û gihîştina lîtêratûra meye teze jî ewe, wekî gelek nimûnêd wê bi zimanê ûrisî û ermenî hatine tercmekirinê û neşirkirinê. Sala 1956-a Yêrêvanêda bi navê “Şayîrê kurdê sovêtîê” bi zimanê ûrisî berevokek neşir bû. Wêda efrandinêd Emînê Evdal, Ûsivê Bek’o, Casimê Celîl, Hecîê Cndî, Wezîrê Nadirî, Mîkaêlê Reşîd hebûn. Sala 1958-a Tbîlîsîêda berevoka efrandinêd şayîr û nivîskarêd kurdêd Gurcistanê (“Rya teze”) bi zimanê ûrisî neşir bû. Xênji efrandarêd Gurcistanêye wî çaxîye kurd, usa jî p’areke romanoka Ereb Şamîlove “Şivanê kurmanc” hebû. Wê berevokêda efrandinêd Celîlê Haco, Taharê Biro, E’doê Cango, Cerdoê Esed, Morofê Memed, Qaçaxê Mirad, Ezîzê Slo, Baxçoê Sloye tercmekirî hebûn. Sala 1960-î Moskvaêda bi zimanê ûrisî berevoka Mîkaêlê Reşîd (“Bi r’êêd weten”) bi zimanê ûrisî hate çapkirinê. Ew berevok pêşîê bi zimanê ermenî (sala 1953-a) jî neşir bû.

                  Sala 1953-a Yêrêvanêda bi zimanê ermenî berevoka “Şayîrê kurdê sovêtîê” neşir bû. Wêda efrandinêd Hecîê Cndî, Emînê Evdal, Wezîrê Nadirî, Casimê Celîl, Cerdoê Gênco, Mîkaêlê Reşîd û Taharê Biro hebûn. Du berevokêd efrandinêd Casimê Celîl jî bi zimanê ermenî (“Elegez”, sala 1954-a û “Zimanê dê”, sala 1957-a), poêma Emînê Evdale “Gulîzer” (sala 1956-a) û poêma Ûsivê Bek’oye “Blûr” (sala 1958-a) bi zimanê ermenî, bi kitêbê başqe hatine tercmekirinê. Xênji wan, efrandinêd şayîr û nivîskarêd me vê êtapêda jî gazêt û kovarêd ûrisa û ermenyada hatine çapkirinê.

                  Vê êtapêda berevkirin û neşirkirina efrandinêd zargotina me jî gumreh pêşda çû. H. Cndî berevokêd “Folklora kurmancî” (bi zimanê ermenî û kurdî), ç’îrokêd cimeta kurda (bi zimanê ermenî û kurdî), “Beyt-serhatîêd kurdîye êpîkîê” (bi zimanê ermenî), E. Evdal “Ç’îrokêd cimeta kurda” (bi zimanê ermenî), Nûra Cewarî “Kilamêd cimeta kurdaye govendê” bi nota (bi zimanê kurdî) dane neşirkirinê. Usa jî ronkayî dîtin îzgerîêd H. Cndî derheqa êposa “Ker’ û K’ulik”-da, “Mem û Zîn”-da, “Şaxêd êposa “K’or ox’lîye kurdî”-da (bi têkstêd wanva), derheqa lîtêratûra kurdaye Ermenîstanêda û yêd mayîn.

                  Êtapa duda rastîê jî bû êtapeke ferz li ser rya dha gulvedan û pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdaye sovêtîê, ku hesab dibe çawa p’areke temamya lîtêratûra kurdaye tomerî, lîtêratûra, ya ku bi xwenehêvşandî qulixî cimetê dike û komekê dide pêşdaçûyîna wêye tomerî.

          

* * *

 

         Mqala berî vêda derheqa pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdaye sovêtîêda hetanî sala 1961-da hate gotinê. Çawa wêda hate kivşkirinê, ew p’ara êtapa dudaye ewlin bû. P’ara wê êtapêye duda ji sala 1961-ê destpê dibe û digihîje rojêd me, yanê sala 1970-î.

                  Vê dehsalîêda poêzîaêra tevayî usa jî nivîsara vekirî, dramatûrgîa pêşda çûn. Roman, pîês, berevokêd serhatîêd teze hatine neşirkirinê.

                  Lîrîka nevsê jî pêşda çû û dewlemend bû. Gelek şayîr û nivîskarêd me bi çend kitêbava pêşda hatin, îlahî cahil bi nivîsarêd xweye me’rîfetva. Bi serî cahila lîtêratûra meye teze gaveke pêşdaçûyînêye teze kir.

                  Rastîê jî, eva dehsalya ax’irîê dehsalîke gelekî r’êj bû. Bi çapeke mezinva kitêbêd kurdaye bedewetîê hatine neşirkirinê.

                  Sala 1961-ê bi 9 nava kitêbêd şayîr û nivîskarêd kurdêd sovêtîê neşir bûn. Berevoka “Efrandinêd nivîskarêd kurdêd Ermenîstanêye Sovêtîê”, çawa tê kivşê, îdî bû kitêba bi wê sêrîaêye ax’irîê. Wê berevokêda efrandinêd ­­­23 şayîr û nivîskarêd meye ahil û cahil neşir bûn. Kemala vê berevokê hîmlî wê yekêda bû, wekî ewê destanînêd lîtêratûra kurdaye salêd ax’irîê dabû tomerîkirinê, bi kitêbekê rêberî xwendevana kiribû. Ew berevok, wekî 10,5 belgê neşirê bû, Qaçaxê Mirad û Casimê Celîl hazir kiribûn û rêdaktorî lê kiribûn.

         Wê salê usa jî kitêba Wezîrê Nadirîê rehmetîye “Weten û h’izkirin” hate neşirkirinê. Kitêbêda poêma şayîre eyan “Nado û Gulîzer” bû (mqala berî vêda derheqa wê poêmêda hate gotinê).

         Ûsivê Bek’o jî bi kitêba xweye bi zimanê kurdîye pêşinva pêşda hat. Ew berevoka şiêra bû, ku bi navê “Keskesor” neşir bû.

         Berevokêda şiêrêd wîye bi têma bajarvanîê, poêma derheqa Feqîê Teyrada, poêma “Xeleqa agirda” (derheqa Şerê Wetenîêyî mezinda) û kerîk ji poêma “Heso û Zelxê” neşir bibûn. Şiêrêd lîrîkêye vekirî, ku vê berevokêda neşir bibûn, cêribandinêd ewlin bûn nava lîtêratûra kurdaye sovêtîêda.

         Navê Mîroê Esed nava lîtêratûra kurdaye sovêtîêda navekî teze nîne. Hela salêd 40-da, gava têatra kurdaye dewletê hebû, Mîroê Esed 13 pîês tercmeyî zimanê kurdî kir û ew hemû pîês hatine nîşandayînê. Kitêba wîye “Sîsê”-da du serhatî neşir bibûn. Yek serhatya “Sîsê”-ye, ku derheqa emrê gundê kurdayî kolxozîê, cahilêd gund, evîntîê, xwendinê, ce’dandina wandane, ya mayîn “Taê-t’enê”-ye, li k’u erf-edetê kevne zyandar têne krîtîkkirinê, wekî çawa wana qurna xwe derbaz kirine û ne anegorî rojêd mene.

         Kitêba Karlênê Çaçanîye bona zar’aye duda (“Şêr û kew”) bi şiklava neşir bû. Wêda bûn ew şiêrêd xwexwetîê û efrandinêd cimetêye veçêkirî, ku bona zar’a hatibûne nivîsarê.

         Wê salê sê kitêbêd meye cahila pêşin ronkayî dîtin. Ew kitêbêd Fêrîkê Ûsive “Ç’evkanî”, Şkoê Hesene “Qalç’îç’ek” û Simoê Şemoye “Nûr” bûn. Wan kitêba nîşan dan, wekî silsileteke tezeye me’rîfet tê nava lîtêratûra me.

         Bereboka serhatîêd Sîma Semende pêşin (“Xezal”) jî neşir bû, kîjan hîmlî derheqa emr, h’izkirin û xwendina cahilada , îlahî qîza kurde dewrana sovêtîêye azada bûn.

         Sala 1962-a kitêbêd Qaçaxê Mirade “Gulp’erî”, Nûrî Hîzanîye “H’ub û xebat”, Aramê Çaçane “Xelîl û Gozel”, Karlênê Çaçanîye “Dil û weten” neşir bûn. Xênji wê, bi kitêbekê efrandinêd sê efrandarêd Curcistanêye kurd (Baxçoê Îsko, Taharê Bro û Ezîzê Îsko) cem me hatine neşirkirinê. Wê berevokêda hîmlî şiêr bûn, ku derheqa emrê teze û evîntîêda bûn.

         Berevoka Qaçaxê Mirade tezeda xênji çend şiêrêd bi têma bajarvanîê û yêd lîrîkîê, usa jî ç’îroka cimetêye “Qadirê nêç’îrvan” hebû, ku şayîr bi şiêrkî veçêkiribû.

         Nûrî Hîzanî ew efrandinêd xwe vê berevokêda dabûne cîwarkirinê, ku ewî salêd paşwextîêda nivîsîbûn.

         Raste, poêma “Xelîl û Gozel” Aramê Çaçan ji zargotina cimetê hildabû û veçêkiribû, lê berevoka wîye pêşinda (“Gulbahar”) usa jî çend efrandinêd wîye xwexwetîê hebûn.

         Berevoka xweda K. Çaçanî efrandinêd bona zar’a û yêd derheqa emrê teze û evîntîêda neşir kiribû.

         Sala 1963-a lîtêratûra kurdaye sovêtîê bi çend kitêbêd tezeva dewlemend bû. Efrandinêd şayîrêd silsileta pêşin – Emînê Evdal û E’tarê Şeror’a tevayî berevokêd efrandinêd Ûsivê Bek’o (“H’esreta min”), Sehîdê Îbo (“Qurna min”), Ordîxanê Celîl (“T’êlî H’emze”), Şerefê Eşir (“Gezgezk”) neşir bûn. Berevoka Emînê Evdale “Şiêran û poêman”-da çend şiêrêd bi têma bajarvanîê û poêmêd “Îsko û Sîmê”, “Bedr”, “Bek’ir”, “Zembîlfroş” hebûn, ku derheqa zulmkarya dewra derbazbûyî, evîntîêda bûn. Lê ya ax’irîê veçêkirina poêma zargotina meye bi wî navî bû.

         E’tarê Şero berevoka xwe (“Du dinya”) p’arevekiribû ser du p’ara. P’ara pêşinda efrandinêd wîye van ax’iryada nivîsî bûn, lê p’ara dudada ew efrandinêd Feqîê Teyra bûn, ku ewî nava cimetê berev kiribûn.

         Têma şiêrêd vê berevoka Ûsivê Bek’oye teze (wêda usa jî şiêrêd vekirî hebûn) xebata merivêd sovêtîêye efrandare, wetenh’izî, bra-pismamtya cimeta, edlayî, evîntîye. Wêda usa jî nimûnêd veçêkirina zargotina kurda hebûn.

         Raste, Sehîdê Îbo hela kutasya salêd 40-da efrandîye, şiêr û serhatîêd wî gazêta, kovara û berevokada neşir bûne, lê kitêba efrandinêd wîye pêşin her tenê vê salê neşir bû. Şiêrêd bi têma bajarvanîê û lîrîkîêra tevayî berevokêda usa jî cîkî başqe digrin şiêrêd satîrîê.

         Lazimaya satîraê nava lîtêratûra meye tezeda gelek bû. Satîrîkê cahil Şerefê Eşir bi kitêba xweye “Gezgezk”-va pêşda hat û ew tiştêd nep’ak û bêkêr krîtîk dikirin, ku hela nava emrê meda hebûn.

         Berevoka Ordîxanê Celîlda cîê hîmlî veçêkirina poêma “T’êlî H’emze” digre (wêda usa jî çend şiêrêd wetenh’izîê û “H’ikyata Beksemet” hebûn). Poêmêda xudanivîs derheqa şerkarya cimeta kurdaye mqabilî zevtçyada dinivîse.

         Sala 1964-a berevoka serhatîêd Nado Maxmûdov ronkayî dît. Wanada xudanivîs derheqa emrê teze, heleqetîêd merya, dîdemêd tebyetêda dinivîse. Kitêbêda usa jî oçêrkêd r’êwîtîê hene derheqa bajar û qezaêd Tifaqa Sovêtîêye başqe-başqeda. Janra oçêrkêd r’êwîtîê cara ewlin vê kitêbêda cem me hatine xebtandinê.

         Kitêba Fêrîkê Ûsive “Gula Elegezê”-da (ku ya dudane) şiêrêd lîrîkîê, fîlosofîê, efrandinêd satîrîê û poêma “Xewna Mîrmih’ê” (ku veçêkirina ya cimetêye) hatine cîwarkirinê.

         Egîtê Şemsî bona lîtêratûra kurdaye sovêtîê navekî teze bû. Kitêba wîye ewlin (“Şemdan”) ji alîê xwendevanada rind hate qebûlkirinê. Wêda şiêrêd wetenh’izîê, derheqa şerkarya kurdaye miletîê-dêmokratîê, lîrîkîê bûn. Şayîr nûbara xweye şayîrtîê pêşkêşî wan mêrxasa kiribû, yêd ku boy azaya Kurdistanê serê xwe danîne.

                  R’zalîê Reşîd kitêba xweye pêşinda (“Berbi te’vê”) bi h’izkirin derheqa weten, destanînêd me, emrê tezeda distrê, edetê kevne zyandar û xeysetê meryaye xirab krîtîk dike û bi dilekî şewat derheqa şerkarya cimeta kurdada dinivîse.

         Îdêa pîêsa Îsmayîlê Dûk’oye “Zewaca bê dil” hîmlî tragêdîa qîza kurde bêextîyare mala patrîarxalîêda, gunekarkirina kirinêd t’irêqaye. Îsmaîlê Dûk’o ji cahilê me yê pêşin bû, ku bi wê janrê efrand.

         Sala 1965-da çend kitêb neşir bûn. Berevoka Emînê Evdale paşî mirinê – “P’erîşan”-da du poêmêd wîye mezin (“P’erîşan” û “Xelîl û Sînem”) hebûn, kîjan derheqa emrê kurdayî derbazbûyî û emrê wanî salêd dîwana sovêtîêye pêşinda bûn.

         Qaçaxê Mirad berevoka xwe wa nav kiribû – “Bahara teze”. Xênji şiêrêd wetenh’izîê wêda usa jî efrandinêd, ku pêşkêşî şerkarya kurdaye miletîê kirîbûn, hebûn. Wêda usa jî efrandinêd tercmekirî hebûn.

         Berevoka Elîê Evdilrehmane “Dê”-da çawa serhatî (derheqa dê, evîntîêda, Şerê Wetenîêyî mezinda), usa jî şiêr û tercmêd çend efrandinêd şayîrêd Adrbêcanê hebûn.

         Nivîskarê kurdî cahil Ahmedê H’epo jî berevoka xweye pêşin bi nav “Adar” da neşirkirinê. Wêda du serhatî hebûn, ku derheqa emrê teze û evîntya qîz û xortêd meda bû.

         Wê salê berevoka şiêrêd Şkoê Hesene duda (“Tembûrê kurda”) ronkayî dît. Wêda efrandinêd derheqa Lênînda, rojêd wetenê meye îroyînda, emrê cimeta meyî bextewarda (p’ara “H’edadxana bextê dinyaê”), evîntîêda (p’ara “Dilê bengî”), çarxet (p’ara “Çarîne”) hebûn. Îlahî, p’ara kutasîêda berbir’îbûna şayîre fîlosofîê, nava çapa kurtda dîharkirina fikra mezin dha fer’ih’ dihate kivşê.

         Hema wê salê Xelîl Mûradov du poêmêd zargotina cimeta kurda – “Memê û E’yşê” û “Zembîlfroş” bi berevokekê (“Du poêm”) dane neşirkirinê.

          

 * * *

 

         Sala 1966-da sê kitêbêd nivîsara vekirî hatine neşirkirinê. Ya pêşin ew romana Ereb Şamîlove terîqîê “Dimdim” bû, ku derheqa şerkarya kurdaye azadarîêdane miqabilî şahê Îranê. Ew şerkarî ser kela Dimdimê hatye kirinê, serekvanê wî şerî Xanê kurda bû.

                  Kitêba duda ew ya Ahmedê Mîrazî bû (“Bîranînêd min”), ku paşî mirina nivîskar neşir bû.

                  Xudanê bîranîna yeko-yeko şirovedike derheqa halê kurdêd Tûrkîaêda, deb, emrê wanda, zelûlya şerê hemdinyaêyî pêşinda, r’ev û bezêda. P’ara kutasîêda derheqa emrê kurdêd sovêtîêdane, emrê wanî şa û bextewarda.

                  Berevoka serhatîêd Sehîdê Îbo hatye navkirinê “Dur’yan”. Wêda 16 serhatî hene, kîjanada şikle emrê kurdaye sovêtîê tê nîşandayînê. Çend serhatyada jî edetê kevnî zyandar berk tê krîtîkkirinê û xudan nîşan dide, wekî ewana bere-bere ji ortê têne hildanê.

                  Wê salê usa jî şeş berevokêd şayîrêd me hatine neşirkirinê.

                  Poêma Semend Sîabendove “Rozgara baş” bi kitêbeke başqe hate çapkirinê. Wêda derheqa mêrxasya eskerê me Şerê Wetenîêyî mezinda tê şirovekirinê. Çawa eyane, xudan bi xwe tevî wî şerî bû û bi mêrxasya xweva berbiç’ev ket, bû Mêrxasê T’faqa Sovêtîê. Poêm bi wê yekêva jî berbiç’eve, wekî wêda dostî û pismamtya cimetêd me cîkî mezin digre, kîjan wextê wê cêribandina terîqîye giran dha meh’kem û qal bû.

                  Berevoka Ûsivê Bek’oye “Mêvanê roê”-da şiêrêd wîye teze nivîsîbûn, ku derheqa zelûlya emrê derbazbûyî, emrê meyî nhayî bextewar, evîntîê û tebyetêda bûn. Wê berevokêda şiêrêd vekirî jî hebûn.

                  Kitêba Mîkaêlê Reşîde “We’de”-da çend p’ar hebûn (we’de, trîolêt, Kurdistan, sonêtê kurdî). Navê wan p’ara bi xwe dibêjin, wekî ew derheqa çidabûn. Sala 1965-a kitêba wîye bona zar’a – “Pişîka min” neşir bû.

                  Cerdoê Esed navê berevoka xweye teze danîbû “Ser rya emr”. P’ara şiêrara tevayî wêda usa jî êpîgram û qelîbotk hebûn, bi destî kîjana ew kêmasîêd xeysetê merya, peymayînêd emrê derbazbûyî krîtîk dike.

                  Ezîzê Îsko û Eskerê Boyîk bi berevokêd xweye pêşinva pêşda hatin. Navê berevoka Ezîzê Îsko “Bahara min” bû, lê ya Eskerê Boyîk “Şiver’ê” bû.

                  Ezîzê Îsko efrandinêd xwe pêşkêşî partîaê, dostya cimeta, şerkarya kurdaye miletîê-dêmokratîê, evîntîê kirine. Poêma “H’eyfhildan”-da şerkarya cimetêye miqabilî newekehevtya sosîalê tê nîşandayînê.

                  Raste, Eskerê Boyîk p’êşê xweva agronome, lê şayîrekî meyî cahilî h’izkirîye. Têmaêd poêzîa E. Boyîke hîmlî wetenh’izî, edlayî, şerkarya cimeta kurdaye miletîê-dêmokratîê, evîntî û tebyetin.

                  Sala 1967-da jî êpêce efrandinêd bedewetîê hatine çapkirinê.

                  Qnyatê romana Hecîê Cndîye “Hewarî” sed salêd emrê qebîleke kurda – sîpkaye ax’irîêye. Ew ji sala 1828-a destpê dibe û digihîje hetanî sala 1920-î, gava Eskerê sor xwe kurdêd xebatçîra gîhand, hate hewara wan. Nava vê nivîsarêda şiklê emrê binelîêd gundêd kurda li Tûrkîaê, r’eva wan berbi Ûrisêtê, terîqa mala rêvolyûsîonêrê kurdî eyan Fêrîk Polatbêkov tê nîşandayînê.

                  5 serhatîêd Sîma Semende tezeda (“Du şayî”) derheqa şerkarya kulfeta kurd miqabilî edetê kevn, dostî û bratya cahilêd sovêtîê, emr, xem-xiyal, xwestin û ce’dandin, evîntî û paşwextya wane geşda tê gilîkirinê.

                  Smoê Şemo (berevoka “Xetêd h’ubê”) derheqa partîaê, azadarîê, edlayê, evîntîê, tebyetê, emrê meyî îroyînda distrê. Vê berevokêdanin usa jî kerîk ji poêma “Adê û Adî”, ku derheqa emrê merîê ç’yêdane.

                  “Lîrîka”. Fêrîkê Ûsiv berevoka xweye teze hema ha jî nav kirye. Wêda xênji şiêrêd lîrîkîê, fîlosofîê, usa jî şiêrêd derheqa şerkarya kurdêd derekeda hene.

                  Sê p’arêd berevoka Egîtê Şemsîye “Hîveron” hene (e’wrê adarê, steyrka nav dil, hevt gula gulek). P’ara ewlinda şiêrêd wetenh’izîê û yêd derheqa şerkarya kurdêd Îraqêdanin. P’ara dudada şiêrêd derheqa emr, fikir, mitalêd wîdanin. P’ara kutasîêda şiêrêd evîntîêne.

                  Navê berevoka Karlênê Çaçanîye teze “Berbanga wetenê min”-e. Wêda efrandinêd wetenh’izîê û evîntîêne. P’ara şîretada çend efrandinêd wîne, ku bi motîva cimetê hatine nivîsarê.

                  Sala 1968-a romana Elîê Evdilrehmane “Gundê mêrxasa” ronkayî dît. Wêda emrê sê êlê kurda – hêcimka, banoka û qirmiska tê nîşandayînê. Ew hersê êl ji ber zulma Romê dir’evne Îranê, vira jî ew t’u rojeke xweş nabînin û tên dertên welatê sovêtîê. Xudan nîşan dide, wekî welatê sovêtîêda kurdê tezehatî çawa cimetêd brar’a tevayî miqabilî dijminê snifê şer dikin û bi aktîvî t’evî çêkirina emrê teze dibin.

                  Berevoka Taharê Bro jî (“Şiêr”) wê salê neşir bû. Wêda hîmlî şiêrêd wîye wetenh’izîê, evîntîê hatine cîwarkirinê.

                  Sala 1969-a “Berevoka” Ereb Şamîlove mezin ronkayî dît. Wêda bûn romanoka “Berbang”, cilda romana “Jîyîna bextewar”-e pêşin û “H’opo”, ku cilda “Jîyîna bextewar”-e dudane. Herduê pêşin neşir bibûn, lê “H’opo” cara ewlin dihate çapkirinê. Vê p’arêda nivîskar derheqa emrê kurdêd sovêtîêye paşî Şerê Wetenîêyî mezin, wan guhastinêd berbiç’evda şirovedike, ku gundêd kurdada qewimî bûn.

                  Mîroê Esed berevoka xweye teze, ku sala 1969-a neşir bû, navkiribû “Ewledê weten”. Eva navê poêmekêye, ku derheqa Şerê Wetenîêyî mezindane. Poêma mayîn (“Serdar û Karê”) derheqa wê zyana mezindane, ku edetê paşdamayî û dîn digihîandine cimetê. Berevokêda usa jî çend şiêr hene.

                  Kitêba Ûsivê Bek’oye “Efrandinêd teze”-da şiêrêd şayîre salêd ax’irîêda nivîsî bûn, ku hîmlî derheqa wetenh’izya sovêtîê, şerkarya cimeta meye heq, evîntîê, tebyetê û emrda bûn.

                  Sala 1970-î berevoka şiêr û poêmêd Casimê Celîl bi navê “Kilama ç’ya” neşir bû. Çend efrandinêd lîrîkîêra tevayî wêdanin usa jî poêmêd “Emrê Celalaî”, “Memê û Zînê”, ku veçêkirina beyt-serhatîêd zargotina kurdaye bi wî navîne.

                  Çawa dehsalîêd pêşîêda, usa jî vê dehsalîêda lîtêratûra kurdaye sovêtîê bi serî tercma derkete meydaneke şuxulkirinêye fire. Vê dehsalîêda gelek efrandinêd nivîskarêd kurda bi kitêbêd başqe bi zimanê ûrisî hatine tercmekirinê û neşirkirinê. Romanoka Ereb Şamîlove “Şivanê kurmanc” du cara (salêd 1964-a, 1969-a) Moskvaêda ji alîê neşireta “Molodaya Gvardîa”-da bi zimanê ûrisî hate çapkirinê. Sala 1965-a romana Ereb Şamîlove “Jîyîna bextewar” bi navê “Rya berbi bextewerîê” Moskvaêda bi zimanê ûrisî hate çapkirinê. Lê sala 1969-a romana wîye “Dimdim” bi ûrisî hate tercmekirinê û Moskvaêda neşir bû.

                  Sala 1966-a Tbîlîsîêda bi zimanê ûrisî berevokeke ha ronkayî dît: “Sazê min distrê”, kîjanêda efrandinêd şayîrêd Gurcistanêye kurd hatibûn cîwarkirinê.

                  Sala 1968-a berevoka şiêr û poêmêd C. Celîle “Bi r’êêd we’de” Moskvaêda neşir bû.

                  Sala 1962-a neşireta lîtêratûra rohilatê bi kitêbekê bi zimanê ûrisî û kurdî “Beyt-serhatîêd kurdaye êpîkîê” neşir kir, têksta kîjanê Hecîê Cndî hazir kiribû.

                  Lê sala 1965-a Moskvaêda bi zimanê ûrisî û kurdî berevoka kilamêd kurda neşir bû, kîjan hazir kiribû û bi nota nivîsîbû Cemîla Celîl.

                  Berevoka ç’îrokêd cimeta kurda, ku Ereb Şamîlov hazir kiribû, sala 1967-a Moskvaêda bi zimanê ûrisî ronkayî dît.

                  Lê sala 1970-î Moskvaêda berevoka ç’îrokêd kurda neşir bû, ku M. Rûdênkoê têksta wan nivîsîbû, hazir kiribû û tercmeyî zimanê ûrisî kiribû.

                  Gazêt û kovarêd merkezîê û rêspûblîkada jî gelek efrandinêd şayîr û nivîskarêd kurda bi tercma zimanê ûrisî hatine çapkirinê.

                  Bi zimanê ermenî jî gelek kitêbêd me hatine tercmekirinê û neşirkirinê. Herdu cildêd romana Ereb Şamîlove “Rya bextewar” salêd 1961-ê û 1964-a bi ermenî hatine çapkirinê. Sala 1961-ê berevoka şiêr û poêmêd Emînê Evdale “Bahara pêşin” bi zimanê ermenî ronkayî dît. Du poêmêd Semend Sîabendov jî bi kitêbêd başqe ermenî tercme bûn û neşir bûn (“Sîabend û Xecê” sala 1962-a, “Yazya bextewar” sala 1969-a). Navê poêma ax’irîê bi zimanê kurdî “Rozgara başe”). Berevokêd serhatîêd Nado Maxmûdov (“Dûajoê biç’ûk” sala 1965-a û “Dilê kewê” sala 1968-a) bi zimanê ermenî neşir bûn. Lê sala 1966-a berevoka C. Celîle “Ocaxa min” ronkayî dît.

                  Bi zimanê gurckî û azêrî jî çend kitêbêd şayîr û nivîskarêd me neşir bûne.

                  Alîê xweda lîtêratûra kurdaye bedewetîê jî bi hesabê şuxulêd tercmekirî dewlemend bû. Sala 1963-a Hecîê Cndî bi berevokeke (“Destegul”) ew efrandin û p’erç’ê ji efrandinêd şayîr û nivîskarêd ermenya bi tercma zimanê kurdî da neşirkirinê, ku derheqa emrê kurdada bûn yan jî veçêkirina zargotina me bûn. Sala 1963-a Hecîê Cndî û Fêrîkê Ûsiv bi berevokeke şiêrêd şayîrê ermenyayî klasîk Sayat-Nova bi tercma zimanê kurdî dane neşirkirinê. Hema wê salê Êmma Bak’oêva serhatîêd nivîskarêd ûrisa bi berevoka “Bona zar’a” bi tercma kurdî da neşirkirinê. Lê sala 1970-î dîsa ewê serhatîêd V. Bonç-Brûyêvîç bi navê “Lênîn û zar’o” bi kurdî dane neşirkirinê. Îsal berevoka Hovhannês Tûmanyan (“Efrandinêd bijare”) bi tercma zimanê kurdî ronkayî dît. Ew berevok hazirkirine Êmma Ûsiv, Egîtê Xudo û xudanê van xeta. Weke 13 efrandarêd kurd t’evî tercmekirina efrandinêd vê berevokê bûne.

                  Di dereca neşirkirina nimûnêd zargotina meda jî vê dehsalîêda êpêce xebat hate kirinê. Hecîê Cndî bi sê cilda ç’îrokêd cimeta kurda dane neşirkirinê (salêd 1961, 1962 û 1969). Ordîxanê Celîl berevokêd “Dilokêd cimeta kurda” (sala 1964-a) û “Mesele û metelokê cimeta kurda” (sala 1969-a) dane neşirkirinê. Du berevokêd kilamêd cimeta kurda jî neşir bûn. Yek Xelîl Mûradov (sala 1963-a), yek Nûra Cewarî (sala 1964-a) hazir kiribûn.

         Bi wî teherî gotina me derheqa pêşdaçûyîna lîtêratûra kurdaye sovêtîêda serhevda hat. Çawa xwendevanêd meye ezîz îdî tex’mîn kirin, nêta vê mqalê ya analîtîk nîbû. Ew bi wî meremî hate nivîsarê, wekî xwendevan dha t’am pê zanibin, ku nava salêd dîwana sovêtîêda çi kitêbêd kurdîye bedewetîê neşir bûne û hîmlî derheqa çidanin. Dêmek, mqale hîmlî bi cûrê xronologîê-anotasîon hate nivîsarê.

          

          

“Rya teze”, 8-ê avgûstê, 12-ê sêntyabrê,

31-ê oktyabrê, 4-ê noyabrê s. 1970