NÎGARA KULFETA KURD… (1967)

NÎGARA  KULFETA  KURD  NAVA 

LÎTÊRATÛRA  ERMENYAYE  SOVÊTÎÊDA

         Hertim jî (çawa nava lîtêratûra klasîkda, usa jî nava ya sovêtîêda) şayîr û nivîskarêd ermenya bi h’izkirin û bi qedir derheqa kulfeta kurdda nivîsîne, bedewî, merivhizî, mêranya wê dane kivşê, pesnê wê dane çawa dayîka xemxur, çawa jina xweynamûse mezin, çawa ewleda ç’yaye p’ir’bedew. Wê yekêra tevayî wana usa jî hemû alîê emrê wê anîne ber ç’eva, him emrê wêyî berêyî nemirnejî, him jî emrê wêyî dewrana sovêtîêyî aza.

         Bi saya dîwana sovêtîê emrê jina kurde, ku welatê meda dijî, lap bi hîmva hate guhastinê. Ew, ku berê qûla edet, paşmayînêd kevne zyandar bû, ji her te’lî-tengasîêd berê aza bû, xwend, pêşda çû, bû xebatçîke mexlûqetîêye berbiç’ev, çêkirçîke emrê tezeye aktîv. Nivîskar, şayîrêd ermenyaye sovêtîê nava gelek efrandinêd xweda ev guhastina hane mezin, ku emrê kulfeta kurdda qewimî, nîşan dan, emrê wêyî teze kirine qinyatê efrandinêd xwe.

         Qewlekî azakirina kulfeta kurd, xwenaskirin û dinênaskirina wê, pêşdaçûyîna wê ew xwendin bû. A lema jî şayîr û nivîskarêd meye pismam nava efrandinêd xweda guhdarîke ferz dadanîn ser vê yekê.

         Nivîskarê ermenyayî sovêtîêyî eyan, dost û pismamekî cimeta meyî alavî Hraçya Koçare rehmetî, wekî bi nîşandayîna emrê kurda destbi emrê xweyî efrandarîê kirye (serhatya wîye ewlin “Dînik Misto” ji emrê kurda bû), nava serhatya xweye “Xecê”-da nîşan dide, wekî çawa qîza kurd, ku berê zêrandî bû, bi saya dîwana sovêtîê, bi komekdarya cahilêd ermenyaye xwendî gelek çetinaya alt dike û xwendinê dest tîne, gundda destbi çêkirina emrê teze dike.

         Welatê meyî azada Letîfe ne ku t’enê xwendîye, dinê nas kirye, lê usa jî bûye arxîtêktor û wekîlêd cimeta ermenyaye brar’a tevayî proêkta gundê kurdayî bedewî teze çêdike. Ev fikra gelekî rind nava poêma şayîrê ermenyayî eyan Sarmêne “Letîfe”-da tê xanêkirinê.

         Nivîskarê ermenyayî sovêtîêyî eyan Stêpan Zoryane rehmetî nav serhatya xweye “Xezal”-êda emrê kulfeta kurde teze, emrê mala kurdaye teze nîşan dide. Şerê nepakî neqenc usa kirye, wekî destê bavê û ewleda wî Xezalê ji hev bûye, lê merivekî ûrisî qenc, gênêral bavtîê li Xezalê dike, wê mezin dike, dide xwendinê. Qewlê emrê teze usa jî hukumî ser psîxologîa bavê Xezalê Heso kirine. Lema jî, gava Heso pê dihese, wekî gênêral Xezal ji Rostovê anye derxistye Ermenîstanê bona bavê wê qayîlya xwe bide seba Xezal mêr bike, Heso hiltîne ha dibêje: “Gênêralê bra, bi edetê me usa nîne, wekî bav qîza xwe bide miletê mayîn, lê wexta te qîza min mezin kirye, daye xwendinê û nha jî te bi xwe li me girtye, hatî, qayîlya min dipirsî… Min jî da, bira gotina tebe…”

         Eva îdî berbir’îbûna merivê tezeye berbi qîmetkirina qewmandina, eva îdî nîşana dîharbûna duşurmîşbûna merivê we’dê meye.

         Xezal qîza we’dê meye, xwendîye, dinê nas dike. Ewe bedewe, helale. Çawa qîza we’dê me ew borcê xwe hesab dike berî mêrkirinê bavê xwe bibîne, jêra bêje. Xezale şîrhelale, t’u wexta êlikaya kirî bîr nake. Raste, bavê wê eslî  heye, ewê ew dît, lê kirina gênêral jî bîr nake. “Ew difikirî, — nivîskar dinivîse, — wekî nha du bavê wê hene û herdu jî ji wê h’iz dikin… Lê bi xwe… bi xwe nikaribû bigota, çika ji herdua ew kîjanî zef h’iz dike”.

         Garêgîn Bês jî serhatîke biç’ûk (“Êlê”) derheqa kulfeta kurdda nivîsye, kîjanêda nîşan dide, wekî paşî altkina êpêce çetinaya, kîjan wextê kolêktîvîzasîaê li ser rya çêkirina emrê teze hebûn, Êla bedew û Evdoê şivan mirazê xwe şa dibin. Dêmek, mêrkirina qîza kurd bi dilê xwe jî nîşaneke emrê wêyî sovêtîêyî bextewarî tezeye. Êlê ne ku tenê bedewe, lê usa jî aqile û şuxul usa dide teşkîlkirinê, wekî bavê wê zû tewqê xwe ji Xudoê kûlak dibir’e, dikeve nava kolxozê û qayîlya xwe dide, wekî Êlê Evdoê şivan bistîne.

         Ceyran bedewe, mêranîye, xweynamûse. Eva fikra serhatya Mkrtîç Sargsyane “Jina kurd”, li k’u emrê kulfeteke kurdê Cavaxkê wextê kolêktîvîzasîakirinê tê nîşandayînê. Nivîskar gelekî bi h’izkirin, bi dilovanî derheqa Ceyrana kurdda dinivîse, nîgara wê die’firîne.

         Lê bona bextewarya emrê kulfeta kurde teze dha geş bê kivşê, nava lîtêratûra ermenyaye sovêtîêda ew efrandin gelekin, nava kîjanada emrê kevn û teze têne himberkirinê.

         Şayîr Hrîpsîmê Pox’osyanê nava şiêra xweye “Sêrvîn”-da du emrê qîza kurd himberî hev kirine. Berî qeydê sovêtîê bajarekîda qîzeke kurda bi navê Sêrvîn dima. Dya wê nexweş bû, ew bi xwe jî berdestya dewletî bû. Sibê hetanî êvarê ew mala dewletîda dixebitî.

Berva distend hine kartol, nan 

Û çend kapêkêd sore ç’ûk-mezin,

Wekî dya xwera bide dû-derman.

         Dewran hate guhastinê. Wî bajarîda jî qeydê sovêtîê testîq bûn. Dergê xêr û xweşîê ber Sêrvînê  û dayka wê vebûn. Dê îdî nexweş nîne, zavodeke p’erç’eda “çawa hostake jîr” dixebite, lê Sêrvîn herr’o diçe mektebê, kincê temiz delal lê.

Eşq û şayî ser wanda barî,

Çawa emrê teze, gulveda Sêrvîn.

         Şayîr bi van xeta vê şiêra xwe k’uta dike. Kemaleke vê efrandinêye mayîn jî wê yekêdane, wekî virda îdî derheqa kurda p’aleda, xebatçya zavodêda tê xeberdanê.

         Hergê dewrana berêye qetlêda Heso şivan bû, Zelîxe jî qîza beg bû û evê newekehevtya sosîalê nedihîşt, wekî bengîê dewranê mirazê xwe şa bibin, lê welatê meyî azada qîza kurde teze Zerê bûye firindeçî.

Kurda ji ç’yê, ça teyra baz,

Ezmanê şîn dida p’erwaz.

         H’izkirîê wê jî şivane, navê wî Hesoye. Raste, Zerê firindeçîye, Heso şivane, firqî êpêceye, lê cem me firqî orta berbirîbûna h’izkirinêda tune, çimkî mexlûqetya meda qewlê pêşdahatina berbirîbûneke usa tunene. Lema jî sal derbaz dibin, Zerê

Fir’î jor bi dil û ce’d,

Te steyrkar’a kir misle’t,

Lê bîr nekir yarê şivan,

Ku ç’evê wî rya te diman.

         Bi cûrê kontrastê şayîr Arşavîr Darbîn nava “Ballada kurdî”-da eva yeka nîşan daye. Cûrê dîharkirina fikrê, çawa dibêjin, bi cîye û prîyomeke lîtêratûrîêye rinde. Zera teze jî mînanî Zelxa berê bedewe, bejnzirave, ç’evbeleke, qîzeke aqile bi kemale. Dewranekê Zelxek berbi Zerê bir, dewrana me Zerek berbi e’rşê e’zman bir, kire hevala steyrkpêwrê rû e’zmîn. Û ji wêderê Hesoê h’izkirîê wêyî şivan ber ç’evê wê dha bedew û bi dil hatye kivşê. Zelxê û Hesoê berê Zerêda mirî tên hevdu hemêz dikin, lê Zerê û Hesoê me sîngê Elegeza hêşîn rastî hev tên. Şayîr wê ballada xwe bi van sifetê bedewva kuta dike:

Hev şewq vedan dilêd wana,

H’elya ji mêrg û zozana

Berfa Elegeza mayîn

Ji alava ramûsana.

         Şayîr Mîkaêl Harûtyûnyan jî ser qisa “Lûr-de-lûre” sekinye û  bi ruhê dewrana me berbirî wê bûye. Zelîxe û Hesoê dewrana me h’izkirîê hevin, ç’evê wan li heve, dilê wan li bal heve. Herdu jî dixebitin, herdu jî pêşvanin. Raste, nha gava car-cara ç’evê Heso dilketya wî nakeve, wekî “ewqas bedewe, ku h’iş-aqlê merya serî diçe, bi xwe nazike, rinde, delale, tu dibêjî gule, guleke ale”, yanê jî dilketya wî xweşîê xwe pê dike, lûr-de-lûra wî dike axîn, lê îdî we’de hatine guhastinê:

Dewrana Heso çûye ji dinyaê,

Elegez bûye misk’enê şayê.

         Nivîskarêd ermenî nava efrandinêd xweye nhada guhdarîke mezin datînin ser nîşandayîna halê kulfeta kurd berê Romêda û bi wî teherî komekê didin me, wekî em dha rind haj wî emrî hebin, ku îro bona me îdî emrekî derbazbûyîye, lê bona kurdê welatê dereke t’oqekî girane, ku hetanî nha jî mînanî me’rê reş li stûê kulfeta kurd alîaye. (Romanêd Harûtyûn Mkrtçyane “Nivîsara eskerê nee’yane r’ojêda”, A. Xaçatryane “Bi nava êgir”, Z. Daryane “Teyrê Vaspûrakanê” û yêd mayîn).

         Gelek nîgarêd kulfetê kurdê Romê usa jî romana Xaçîk Daştênse “Xudêda”-da hene. T’u wexta nîgara kurda batrak, Zozanê û kulfetêd kurde mayîn bîra merya naçin, kîjan hindava xweda nîgarne t’amin.

         Garnîk Stêpanyan (“Rojêd r’eşe h’eş”), G. Haykûnî (“Hêrs û h’izkirin”), S. Torgomyan (“Agirêd nevêsyayî”) û gelek şayîr û nivîskarêd ermenyaye mayîn jî nava efrandinêd xweda derheqa emrê kulfeta kurdda nivîsîne, nîgara wê efrandine. Raste, wana şuxulê mexsûs bi wê têmaê nenivîsîne, lê efrandinêd wanda gelek cîya derheqa kulfeta kurdda tê xeberdanê.

         Nava dramatûrgîa ermenyaye sovêtîêda jî nîgara kulfeta kurd hatye efrandinê. Ew pîêsa Aşot Şaybone “Li besta Elegezê”-ye, li k’u xebata mêrê kurdra tevayî usa jî xebata kulfetêd kurde e’fat piştêda wextê Şerê Wetenîêyî mezinda tê nîşandayînê. K’emala vê pîêsê wê yekêdane jî, wekî bi wê tê nîşandayînê tevbûyîna cimeta me tevî Şerê Wetenîêyî mezin. Lê pîêsa Sûrên Gînosyane “Heso”-da îdî e’fatîêd şerkarê kurd pêşe’nîêda têne nîşandayînê. Gelek nîgarêd kulfetêd kurde dewrana berê û wexta sovêtîê pîêsêd Sûrên Gînosyane “Ewledê ç’yaê te’rî”, “Mêrxas ji bajarê Czîrê”, “Qîza Mîrekê” û yêd mayînda hene. Pîêsa paşinda emrê kulfeta kurde aza, tevbûyîna wê tevî çêkirina emrê teze tê nîşandayînê.

         Lap van ax’irya têatra Artaşatêye dewletêda pîêsa artîstê wê têatrê Sargîs Grîgoryane “De’weta h’izkirinê” hate nîşandayînê. Têma wê emrê kurdê sovêtîêye îroyîne. Gulîzer, Zelîxe, Sîmzer qîzêd dewrana mene, xweyê fikir û îdêalêd tezene. Ewana berk derketine miqabilî qelen û şerkarya xweda tenê nînin.

         Nîgarêd kulfetêd kurde, ku vê pîêsêda hatine nîşandayînê, nîgara merivê rojê mene, nîgarê ji emr hildayîne.

         Tiştekî sîmvolîke, wekî efrandinêd şayîr û nivîskarêd ermenîda kulfeta kurd bi xûn-xeysetê xweva, bi emrjîyîna xweva ne ku tenê ser dik’a têatrê, lê usa jî ser êkrana kînoê pêşda hat.

         Hela sala 1926-a bi ssênarîa Hamo Bêknazaryan kînoa ermenya fîlma “Zerê” kişand, ku hetanî roja îroyîn jî ji alîê temaşeçyada bi hewaskarî tê mêzekirinê.

         Rola Zerê artîst M. Tadêvosyanê diqedand. Xênji Zerê kînoêda usa jî Let’îfe (artîst O. Gûlazyan), Neno (artîst Manûçaryan) û kulfetêd kurde mayîn pêşda tên. Ser fona heleqetîêd mexlûqetîêye wî çaxî nîgara Zerê hatye nîşandayînê, wekî alîkîva çawa qûla edet, zulmkarya bega pêşda tê, lê alîê mayînva çawa şer’kira xweykirina extîarîêd xwe, qîzeke bedewe xweyevîn pêşda tê. Ew yek, wekî kînoêda Zerê şelmaqekê Têmûr begê dixe û nahêle, wekî ew nêzîkî wê bibe û kutasîê h’izkirîê xwe Seydora direve, şerê Zerê û kulfetêd mînanî wêye miqabilî dinya kevne zulmê.

         Kînoşikla “Kurd-êzdî”-da (ssênar G. Balasanyan û P. Barxûdaryan nivîsîbûn) îdî nîgara qîza kurde dewrana sovêtîê hatye efrandinê. Zînê (artîst K. Zavaryan) xwendina xwe xilaz dike û wextê teşkîlkirina kolxoza tê gund û çawa dersdar dixebite, xebateke mezin dike bona hilanîna nexwendîtîê. Temaşeçî ber ç’evê xwe dibîne, wekî çawa dersdara kurd bi zimanê xweyî dê dersê dide zarokêd gund. Ne tenê biç’ûk, lê usa jî mezin tên guhdarya dersê Zînê dikin. Bi serî nîşandayîna mesela emrê Zînê ssênarîsta ew guhastin nîşan dane, ku di salêd dîwana sovêtîêda ketine nava emrê kulfeta kurda.

         Sala 1965-a ser êkranê me kînofîlma “Selam, ew ezim” (ssênarîst A. Ax’ababov) hate nîşandayînê, kîjanêda kulfeta kurd jî pêşda tê. Ew Gulêye (artîst Galya Novêns), wekî stansîa Elegezêye hewazanebûnêda dixebitî. Mêrê wê birine eskerîê û ew hertim derheqa wîda difikire. Fîlmêda ew pêşda tê çawa xebatçîke borcnas, çawa merîke qence dilsax’.

         Eyane, wekî gelek şayîr û nivîskarêd ermenyaye sovêtîê we’dê başqe-başqeda ew efrandinêd zargotina me veçêkirine, kîjanada nîgara kulfeta kurd cîkî berbiç’ev digre. Lê çimkî bawer bikî her kurdek haj wan efrandina heye, zane, wekî ew çi kulfetin û kirina wan çiye, lema jî vê mqalêda lazimaya analîzkirina wan nîgara pêşda naê. Her tenê gotî bê kivşkirinê, wekî avtorêd ermenî hîmlî rast û bi pismamtî berbirî qinyatêd zargotina meye veçêkirî bûne û bi wî teherî komek dane dha qewînkirina dostî û pismamtya herdu cimetê me. Hilbet, çetine nava mqalekêda derheqa wan hemû efrandinada bê gotinê, li k’u nîgara kulfeta kurd hatye nîşandayînê.

         Lazime bê kivşkirinê, wekî piranya efrandinêd şayîr û nivîskarêd ermenyaye sovêtîêye, ku derheqa kurdadanin, ji alîê merîê başqe-başqeda û ji we’dê pêşdahatina lîtêratûra meye teze girtî hetanî rojêd meye îroyîn bi kurdî hatine û têne tercmekirinê.

         Nîşandayîna nîgara kulfeta kurd nava lîtêratûra ermenyaye sovêtîêda careke mayîn jî şedetya dostya meye qedîmî dide, wekî zemanê sovêtîêda hê pêşda çûye, qewîn bûye.

“Rya teze”, 23-ê dêkabrê s. 1967