XEBATEKE ULMÎYE QÎMETBILIND (1965)

XEBATEKE  ULMÎYE  QÎMETBILIND

         Wextek hebû, gava hineka digotin, ku cimeta kurda ne xweya lîtêratûra nivîsare xwexwetîêye: ew çi ku bi nivîsara kurdî heye, ew nimûnêd lîtêratûraêd ereba û farizaye tercmekirîne. Wan “ulmdar-rohilatzana” eva “fikra” pêşda dikişandin û digotin, kîjana nêzîkva cimeta kurda nas nedikirin, p’akî haj terîq û kûltûra wêye dewrana tunebûn. Lê wexta ulmdar-rohilatzanêd eynî çawa lazim bû nêzîkva nasya xwe dane cimeta kurda, rabûn-rûniştin, terîq û kûltûra wêye p’ir’qurne dîtin, wekî ew cimet ne ku tenê cimeteke dinyaêye kevne, lê usa jî xweya lîtêratûra nivîsare qedîmîye, kûltûrake dewlemende. Cîye bê gotinê, wekî vê derecêda îlahî emekê rohilatzanê Ûrisêtê dha geleke. Konsûlê ûrisayî li Tûrkîaê A. D. Jaba temamya kolêksîake destnivîsarêd kurdî berev kir û anî. Nha ew kolêksîa destnivîsarxana kitêbxana Lênîngradêye dewletêye mexlûqetîêye ser navê M. Ê. Saltîkov-Şçêdrînda tê xweykirinê. Nava destnivîsarêd kolêksîa A. D. Jabada destnivîsara poêma H’erîs Bîtlîsî “Leylî û Mecnûn” cîkî berbiç’ev digre. Van ax’rya neşireta “Naûka” li Moskvaê ew daye neşirkirinê. Kandîdata ulmêd fîlologîê, kurdzana eyan Margarîta Borîsovna Rûdênkoê ew poêm ji kurdî tercmeyî ûrisî kirye, pêşxeber, nivîsarnasî, şirovekirina nav, navê ciya, xeber û têrmînêd netercmekirî nivîsye. Cîye bê gotinê, wekî di şuxulê îzger’î neşirkirin û tercmekirina destnivîsarêd lîtêratûra kurdaye klasîkda emekê M. B. Rûdênkoê geleke. Bese bê gotinê, wekî ewê cara ewlin “Mem û Zina” Ahmedê Xanîê nemirî ji kurdî tercmeyî ûrisî kir, bi ulmî ew analîz kir, bi ulmî k’ûr şirovekir.

         Gerekê bê gotinê û qîmetkirinê, wekî T’faqa Sovêtîêda cara ewlin poêma H’erîs Bîtlîsî bi zimanê ûrisî hate tercmekirinê û bi serî zimanê ûrisî nava kurdzanya temamya dinyaêda eyan bû. Eva tiştekî biç’ûk nîne.

         Yazix serhatya H’erîs Bîtlîsî mer’a ne eyane. Her tenê em zanin, wekî ew xênji vê poêmê usa jî poêmeke dinê – “Ûsiv û Zelîxe” nivîsye. Ewî poêma xweye “Leylî û Mecnûn” salêd 1758-59-da nivîsye. Eve, çi ku em derheqa vî şayîrê kurd û efrandinêd wîye bedewetîêda zanin.

         Eva poêma H’erîs Bîtlîsî ewqas jî ne mezine, temamî 740 beyt’e û 24 serê wê hene.

         Îdêa poêma H’erîs Bîtlîsî – pesnandina hizkirina nemirîye mezine û berk krîtîkkirina wan qewl-qrarane, ku mqabilî wê hizkirnêne.

         Nava pêşxebera xweye hewaskarda Margarîta Borîsovna bi hûrgilî analîza poêma H’erîs Bîtlîsî dide, destanînêd wêye berbiç’ev dide kivşê, çawa lazime ew ser pirsêd wê poêmêye başqe-başqe, pevgirêdana wan, cûrêd bedewetîê, nîşandayîna nîgarêd wêye sereke disekine. M. Rûdênko guhdarya xwe dide ser hostatya poêmêye bedewetîê jî û vê pirsêda gelek tiştê hewaskar dibêje. Ew dide kivşê, wekî poêm bi mesneyî (duxeta) hatye nivîsarê, çapa wê xazace. Vê poêmêda ew  çap îlahî zef baş wan cyada tê xweykirinê, kîderê xeberê erebî p’ir’in, lê wexta xet tenê bi kurdî diçe, ew çap tê teribandinê, çimkî ew ne anegorî sazbendya poêzîa kurdaye.

         Qîmetekî vê xebata Margarîta Borîsovnaye ulmîye mezin jî ewe, wekî ewê hema usa bi mêxanîkî gotinêd ulmdarêd berî xweye nerast newek’ilandye yanê jî bê guhdarî nehîştye. Hetanî van ax’rya ew fikra hebû, wekî eva poêma H’erîs Bîtlîsî şuxulê xwexwetîê nîne, lê ewî poêma Nîzamîye bi wî navîye eyan tercmeyî kurdî kirye. M. Rûdênko dinivîse, ku çetine vê fikrêra qayîl bibin. Raste, mînahevbûn orta wanda hene, lê ew şuxulek nînin, firqya gelekî mezin jî orta wanda heye. Û ew wan firqya yek bi yek tîne û fikra xwe bi ulmî îzbat dike. K’aneke nivîsara vê poêma Bîtlîsî zargotina cimeta wî bi xwe bûye. Çima? Çimkî mînahevbûnêd dha mezin orta poêma wî û şax’êd zargotina cimetêda hene. Raste, ew bi xwe wê yekê nabêje, lê ew yek zef rind tê tex’mînkirinê. Me’nîke duda jî heye bona bêne ser wê fikrê, wekî ewî usa jî şax’êd zargotina cimeta me veçêkirine.

         Tiştekî eyane, wekî poêma “Leylî û Mecnûn” nimûneke zarotina cimeta meye gelekî hizkirî û belabûye. Ew yek jî eyane, wekî şax’êd vê poêmêye kurdî dha kevnin. Derheqa wê yekêda ew êlêmêntêd mîfîye kevn şedetîê didin, ku tenê nava şax’êd zargotina kurdîda hene (mesele, ew yek, wekî çawa Leylî û Mecnûn dibin steyrk û hildikşine ezmana û tenê salê carekê rastî hevdu tên, hebandina avê û yêd dinê). Usa jî eyane, wekî kompozîsîa, syûjêa şax’êd vê poêmêye kurdî dha berk’in. Margarîta Borîsovna vê kitêbêda pênc şax’êd wê poêmêye zargotina cimeta anîne û bi cûrê cedvelê himberî hev kirine û tê kivşê, wekî pirsêd syûjêa hîmlîda tomerîbûneke gelekî mezin orta wan şax’ada heye. Hilbet, Bîtlîsî wexta nivîsara wê poêma xwe nikaribû guhdarya xwe neda ser şax’êd zargotina cimeta xwe û ew nedana xebtandinê, bi bedewetî ew nedana veçêkirinê. Fikra ulmdarê jî hema ewe, wekî eva poêma Bîtlîsî ne xur’û tercmeye, ne jî xur’û xwexwetîye.

         Qîmetekî vê kitêbêyî mayîn jî ewe, wekî xênji wan çend şax’êd poêma “Leylî û Mecnûn”-e kurdî, ku hetanî nha ji alîê ulmdara û merîêd başqe-başqeda ji nava cimeta hatine nivîsarê, Margarîta Borîsovna şax’eke wê poêmê ji nava kurdêd Tûrkmênîaê (bi zaravê wan) nivîsye û kirye kitêbê. Şax’eke vê poêmêye mayîn jî, wekî Elî Cangoêv ji Ç’eko Cangoêv (ku ji Qersê hatye û nha Tbîlîsîêda dimîne) nivîsye, vê kitêbêda hatye cîwarkirinê. Çawa alîê zimênda, usa jî alîê syûjêa xweda evan herdu şax’ (îlahî ya kurdê Tûrkmênîaê) gelekî hewaskarin.

         M. Rûdênkoê xebateke ulmîye rind kirye, ku hêjayî pesnandineke mezine. Her tenê kutasîê me dixwest bigota, wekî wê gelekî rind û k’ardar bûya, ku têksta kurdîye bi herfê erebîr’a tevayî usa jî ew têkst bi transkrîpsîaê (bi herfê kurdî) kitêbêda bihata neşirkirinê. Wê gelekî rind bibûya, wekî xebatêd xweye paşwextîêda ulmdara emekdar evê yekê hesab hilde.

“Rya teze”, 12-ê avgûstê s. 1965