TÊMA ŞERÊ WETENÎÊYÎ MEZIN… (1965)

TÊMA  ŞERÊ  WETENÎÊYΠ MEZIN  NAVA

LÎTÊRATÛRA  KURDAYE  SOVÊTÎÊDA

         Çawa eyane, salêd 1941-1945-a ketine nava terîqa Wetenê me çawa salêd şerê Wetenîêyî mezin, salêd efatya cimeta sovêtîê. Gêrmanîa faşîstîê, ku dicedand dinyaê temamî zevtke û Êvropaêda îdî gelek cimet kiribûn qûlê xwe, 22-ê îyûnê sala 1941-ê bi mixenetî hicûmî ser Wetenê meyî mezin kir. Temamya cimeta sovêtîê rabû p’ya bona Wetenê xweyî sosîalîstîê xweyke.

         Çawa bona temamya lîtêratûra û îskûstva sovêtîêye p’ir’milet, usa jî bona ya kurdaye sovêtîê pirsa xweykirina weten û hincirandina dijminê devxûn pirseke sereke û ferz bû. Lazim bu, wekî bi xebera bedewetîê ruhê eskerê meyî wetenh’izîê bihata bilindkirinê, dijminê merivayê, sosîalîzmê, dêmokratîaêyî tomerî bihata belûkirinê, pesnê xebata piştê bihata dayînê û gelek-gelek pirsêd mayîn bigihîştana femdarya her merivekî sovêtîê. Û vî alîda jî wekîlêd lîtêratûra kurdaye sovêtîê, çawa p’areke lîtêratûra meye tomerîye biç’ûk, bi rûspîtî borcê xwe qedandin.

         Şerê Wetenîêyî mezin têmatîka şayîr û nivîskarêd kurde efrandarîê dha p’ir’cûre, dha fire û dewlemend kir. Wextê şêr û pey şêrra şayîr û nivîskarêd me derheqa mêrxasya xebatçîêd welatê me, dostî û pismamtya cimetêd me, mîsîa cimeta sovêtîêye azadarîê, xeysetê eskerê sovêtîêyî wextê şêr, tevbûyîna kulfeta kurd tevî şêr, xirabî û nepakya dijminê devxûnda êpêce nivîsîne û hela hetanî nha dinivîsin.

         Têma şerê Wetenîêyî mezin nava proza meda êpêce cî digre. Ew yek bi serî nîgara Seh’îdê E’merîkê (romana Ereb Şamîlove “Jîyîna bextewar”) hatye kivşê. Seh’îd xwendina xwe nîvcî dihêle, tevî şêr dibe, bi mêrxasî pêşberî dijmin dike şer û digihîje hetanî dereca Mêrxasê T’faqa Sovêtîê. Seh’îd tenê nîne, nava alaya wîda wekîlêd gelek cimetêd welatê me hene.

         “Xweykirina Moskvaê – ew xweykirina Elegezêye” – bi vê fikrê Şîrin, Şêro, Fêriz diçine şêr (serhatya H. Cndîye “Destebirak”). Hertim gotina cimeta wane kûrfikir “Bira merî mêrbe, rokê li dinêbe” bîra wandane. Ewana bona xweykirina Moskva ezîz usa şer dikin, wekî “kuştina wan heye, r’eva wan tunîne”. Deşta şêrda kilama cimeta kurdaye mêrxasîê jî dibe hogira şervanê me:

De lêxin, brano, lêxin,

Çika k’î ji me berxe, k’î berane…

         Bona nîşandayîna van fikra nivîskar cûrê bedewetîêye h’emcab, rengê rêalîstîêye lazim dîtine (bîranîn, neme û yêd dinê).

          H. Cndî û S. Gasparyan sala 1942-a berevoka kilamêd cimetêye “Ewledêd weten” hazirkirin û dane çapkirinê (şûşeneşir).

         Qaçaxê Mirad (“Xizêma Vîslaê”), Elî Mamêdov (“Rasthatin”), Mîroê Esed (“Her tişt dikare biqewime”) jî têma serhatîêd xwe ji şerê Wetenîê hildane, derheqa mêrxasya xebatçîêd welatê me, qewata dostî û bratya cimetêd sovêtîêda nivîsîne.

         Şayîrêd me dha gelekî derheqa şerê Wetenîêyî mezin nivîsîne. Emînê Evdal çend efrandinêd xwe pêşkêşî nîşandayîna wî şerî kirine (poêmêd “Beko” û “Sê bra”, şiêrêd “Bo namûsê, bo weten”, “Nav agirda” û yêd mayîn).

         Poêma “Beko” sala 1948-a ronayî dît û bi çapa xweva şuxulekî mezine. Nîgara poêmêyî sereke Bekoye. Ew bê h’ed û h’esab ji Wetenê xweyî sovêtîê hiz dike û lema jî gava dijminê nemam davêje ser welatê me, ew bi rezadilî diçe şêr û wekîlêd cimetêd braye mayînra tevayî dijmin alt dike û bi rûspîtî vedgere malê.  Dostî û pismamtya cimetêd sovêtîê wextê şêr dha qewîn û berk dibe û eva jî alîê xweda bû me’nîke altindarya me. A, fikra poêma E. Evdale mayîn – “Sê bra” hîmlî eve.

         Ji şayîrêd meye silsileta pêşin Wezîrê Nadirî jî gilîê xweyî bedewetîê got, şervanêd me ruhdarkirin. Hela sala 1942-a şayîr ev yek kilama xwe hesab dikir:

Ne ji bîr dikim, ne digrîm ez,

Natirsim ji kuştin û xûna gevez.

Şayîr gazî mêrxasê me dike, wekî dijminê harbûyî bihincirînin, merivayê û progrêsê jî azakin. Wan rojêd sala 1942-ye çetine giranda şayîr bawer dikir:

… Nêzîke ew roj, bê gilî-gotin,

… Gêrmanîa wê bibe dêmokratstan.

         Nava poêma “Nado û Gulîzer”-êda, wekî efrandineke bi çapa xweva mezine, cara ewlin W. Nadirî nîgara kulfeta kurd nitirand, ya ku bi mêrxasî tevî şerê Wetenîêyî mezin bû.

         Berê bavê t’im kur şîret dikir, wekî serqot negere, namûsa merya kolozê meryadane. Destbi şerê Wetenîêyî mezin dibe, Eloê kal kurê xwe verêdike şêr. Kurê kurda spartina qumandarîê bi mêrxasî tîne sêrî û birîndar dibe. Nha, gava Weten bin qezyaêdane, namûsa merya tenê koloz nîne.

Nava wetîndane namûsa hemûya,

Mêrxasîêdane hurmeta merya.

         Eve fikra poêma Casimê Celîle “Namûs”. Xênji wê, ewî usa jî derheqa şêrda şiêrek nivîsye: “Ser Lênîngradê”. Xortekî t’ûre qelem berîêda bona Lênîngradê kire şer, da pey dijmin, lê bi xwe birîndar bû û qelem ji cêbê pekya.

Wede pêra gihîşt,

Û şer sekinî,

Ew dilê minda

Maye nemirî.

Min jî hilanî

Qelema dest xwe,

Ew xortê t’ûre

Anî bîra xwe.

         Belê, ew merîêd, ku bona azayî û serbestya Weten emrê xwe dane, nemirîne. Eva yeka dha rind nava poêma Qaçaxê Mirade “Teyar”-da tê kivşê. Merî dikare bi culmekê serecema wê poêmê bêje: Teyar diçe şêr, bi mêrxasî bona azabûna qîza qazax tê kuştinê, lê dilê wê qîzê û pîredya wêda heta-hetayêda dimîne.

         Şiêrêd E’. Şeroye “Bona namûsê ew xort çû”, “Wetenh’izê namûs” pêşkêşî bîranîna  şehîdê şerê Wetenîêyî mezin kirine.

         Şayîr Ûsivê Beko, ku xwexwa tevî şêr bûye û bi mêrxasî şerkirye, nava poêma xweye “Xeleqa agir”-da nîşan dide, wekî altindarî hema usa hêsa naê. Ew bi emrê mêrxasa, egîta tê. Poêmêda zef rind pevgirêdana piştê, pêşe’nîê, partîzana tê kivşê. Poêm bi nîşandayîna altindarya me kuta dibe, faşîstêd alman hatne hincirandinê, dewleta sovêtîêye zor alt kir. Bi cûrê nîşandayîna dêtalêd biç’ûk şayîr usa kirye, wekî hukumdarya efrandinê gelekbe. Ew yek dha rind bi mesela qîza êtîm, kûkla wê û dya wêye kuştî hatye kirinê.

         Poêma Mîkaêlê Reşîde “Yazya meriv”-da emrê qîzeke ûrise wextê şêr hatye nîşandayîne. Dijminê nemam gundekî temam xirab dike, binelîêd wî gundî qir’ dike, tenê qîzeke ûris xilaz dibe. Partîzan wê dibînin û dibin cem xwe, ew bi xwe jî dibe partîzan. Wextê qedandina spartineke ferz mêrê wê qîzê tê kuştinê.

         Prîoma vekirina syûjêa poêmê rinde û şayîr merya bi zarê şirovekirina jinebya ûris dike tevgelê qewmandina. Jinebya ûris, wexta serhatya xwe şirovedike, kutasîê tîne wedê xwera dide girêdanê, wekî nha jî qewatêd rêaksîone nepak dîsa dixwezin şer-de’wa t’ev rakin. Eva yeka jî dibe me’nî, wekî kutasya poêmêda gazya qewînkirina edlayê bê bihîstine.

         Şayîrêd meye cahil jî gelekî derheqa şerê Wetenîêyî mezinda nivîsîne (Şkoê Hesen – balada “Gulnaz û Keleş”, Karlênê Çaçanî – poêma “Zelîxe û Çolo”, Simoê Şemo – şiêra “Bîranîn”, Cerdoê Esed – şiêrêd “Hevalê min”, “Li Latvîaê”, Ezîzê Îsko – şiêra “Bîranîna leşker” û yêd mayîn). Nava van efrandinêd xweda ewana jî derheqa mêrxasya eskerê meda nivîsîne, pesnê emrê edilî didin û gazî dikin, wekî edlayê bidne qewînkirinê û gema şerh’iza bik’işînin, nehêlin dîsa xûn bê rêtinê, zaro êtîm bimînin, dinya t’ev-hevbe…

         Lê bi temamî çend kêmasîêd efrandinêd bî vê têmaê hene.

         Gelek cara û nava gelek efrandinada ne ku qewmandin cîkî mezin digre, lê ew yek, wekî dha gelek derheqa mêrxasî û wetenh’izya nîgarêd serekeda tê xeberdanê. Dha rast gelek tê gotine, ne ku tê nîşandayîne. A lema jî hine nîgarêd efrandinêd lîtêratûra meye bi wê têmaê mînanî hevin û zû jî têne bîrkirinê.

         Lê ya sereke çiye? Ewe, wekî wekîlêd şayîr û nivîskarêd me ne ku tenê bi sîlih’ê tevî şêr bûne, mqabilî faşîzmê kirine şer, lê usa jî bi qelema xweye efrandarîêva rabûne şerkarîê, nava efrandinêd xweda p’ayê mêrxasya cimeta sovêtîê dane û wê derecêda hindava xweda şuxulekî berbiç’ev kirine.

“Rya teze”, 11-ê aprêlê s. 1965