ÇEND GILÎ DERHEQA TERCMA BEDEWETÎÊDA (1965)

ÇEND  GILΠ DERHEQA  TERCMA  BEDEWETÎÊDA

         Rêke pêşdabirin û dewlemendkirina lîtêratûra kurdaye sovêtîê jî – ew tercmekirina bedewetîêye. Çawa bona lîtêratûra her cimetekê, usa jî bona ya me tercmekirina şuxulêd bedewetîêye dinênas hesab dibe çawa qewmandineke eyan nava terîqa kûltûra meda. A lema jî kemaleke ewqasî mezin didine lîtêratûra tercmekirî, hertim derheqa cûre û fesala kirina wêda tê xeberdanê.

         Hilbet, êpêcene cûrêd tercmekirina efrandina bedewetîê û ji zevtê dere derheqa wan hemû cûrada bê xeberdanê. Vê mqalêda wê her tenê derheqa çend pirsêd tercma efrandina bedewetîêda bê xeberdanê.

         Her gava efrandin tê tercmekirinê, tercmeçîê e’slî usa dikin, wekî çiqas dikarin wê ûymîşî wî zimanî bikin, bi çi zimanî ew tê tercmekirinê. Lê bona vê yekê ew gerekê temamya dewlemendbûna wî zimanî zanibe û wê bide xebtandinê. Hilbet, xebtandina xeberekê, cumlekê yanê jî p’areke efrandinêye biç’ûke ne bi cî bi xwe lek’eye, lê ne xeber, ne cumle, ne jî ew p’ara biç’ûk nînin, wekî gerekê bibne qîmetê wê tercmê. Qîmetê tercmê ewe, çika tercmeçî çiqasî karibûye nifûsa wê efrandinê xweyke û bigihîne xwendevana. Tercmekirin jî efrandine, çawa her efrandarekî e’slî nikare her tiştî binivîse yanê t’embe û xwestinêd her kesî biqedîne, usa jî tercmeçîê baş her kitêbekê yanê her efrandinekê hilnade, tercme nake. Ew wan efrandina tercme dike, kîjan nêzîkî ruhê wîne, ew bi dilê wîne, bi kîjanava ew dijî, ser kîjana ew k’elyaye. Lê wexta tercmekirinê jî ew hemîn dixebite, wekî zyanê nede orîgînalê, gelekî jê dûrnekeve, lê wê tercmê dilê xwera derbaz dike, tiştekî xwe dike, çawa dibêjin, nîşan dide, wekî tercmeçîê wê k’îye.

         T’u kes dudil nîne, wekî gênîakî mînanî Tûmanyan dikaribû Pûşkîn usa tercme bikra, wekî merya nizanbûya, ku ew tercmeye. Yanê, yekî mînanî Av. Îsahakyan t’enê dikaribû ew sertacê poêzîa rohilatê bi gênîakê usa, bi zimanê dê bighîanda xwendevanêd ermenî. Gerekê bê gotine, wekî salêd dîwana Sovêtîêda êpêce efrandinêd nivîskarêd ûrisa, ermenya, ûkraîna, azêrya, gurca û miletêd mayîn bi kurdî rind hatine tercmekirinê.

         Tiştek bona tercmeçî e’seyîye. Ew zaneyê wî zimanîye, ji kîjanî tercme tê kirinê, û wî zimanîye, bi kîjanî tê tercmekirinê. Eger tercmeçî ûrisî nizanbe, ew t’u wexta nikare, em bêjin, efrandinêd L. Tolstoyî tercmeyî zimanê mayîn bike. Dha xirabe hal û dereca wî, kîjan, em bêjin, kurdî rind nizane, lê dixweze efrandinekê tercmeyî wî zimanî bike. Tercma ha t’u k’arê nade, xênji zyanê (îlahî, wexta ew tê neşirkirinê, ew jî bona zara). “Weke sê hevtya mirîşkê kurk da û cûcka pey hev hêk terikandin û derketin”. Her zaroke mektebêye kurd zane, wekî mirîşk ne ku kurk dide, lê kurk rûdinê, wekî dibêjin ne ku “pozê mirîşkê” (yanê cûckê), lê nukul (yanê dindika) mirîşkê, wekî mirîşkê ne ku “ser hêka didine rûniştandinê”, lê mirîşkê kurk datînin û yêd mayîn. Eva undakirina ruhê zimanê kurdîye, nezanbûna cûre û fesala gotinêd wîne, bi gilîkî ewe, çi ku dûrî ruhê tercma başe.

         Gelek cara nava lîtêratûra meda usa qewimye yanê diqewime, wekî mezinayê lîtêratûrîêye dinêeyan, gava kurdî hatine tercmekirinê, gelekî sist bûne.

Deştêd fireda, gelek bi hurmet,

Tu sar û zelal dik’şî, Don,

Ji ewledêd tey dûr

Min silav anye ji tera.

         Qet k’ê dikare tê derxe, wekî evan xetê… Pûşkînin? Gelo mezinaya Pûşkîn nava sadetî û prozaîkbûna hadane? K’a ew ruh, rîtm, çap, sazbendya efrandinê, xulese, k’a ew yek, wekî em jêra dibêjin efrandina klasîk? Vêderê tenê dimîne, wekî tercmeçî bi xwe tê derxe, zanibe, gelo ew dikare efrandinêd vî şayîrî tercmeke yanê na. Dêmek, xwestin (wekî jorê derheqa wêda hate gotinê) hindike: xwestin û karibûn gerekê bibin p’îgarê hev, wekî tercme e’slî tercmebe.

         Hebûne, nha jî hene tercmeçîê sine’tk’ar. Ew dikarin her tiştî ji her kesî “tercmekin”, her tenê bigihîjne wê yekê, çi ku dilê wan dixweze. Lê “tercmê” usa jî îro dibin, sibê dimrin.

         Gelek cara diqewime, wekî tercme ji zimanê duda tê kirinê û eva yeka îdî xeber digihîne wê derecê, wekî tercma ha gelekî ji orîgînal dûr dikeve. Eger heqe ew gotin, wekî “tercme – ew kulîlka bin şûşêye”, lê tercma tercmê wê îdî bigihîje çi derecê? Lê gerekê wê yekê jî bîr nekin, ku gelek cara tenê bi serî tercma tercmê xwendevan dikare tezetî yanê nimûnêd lîtêratûraêd cimetêd mayîn bizanbe. Lê gerekê tercma ji tercmê nebe sîstêm.

         Hilbet, derheqa tercma bedewetîê, cûre û mêtodêd wêda dikarin dha gelekî xeberdin. Evan çend pirsêd wê tercmê bûn. Lê tiştekî tomerî û eseyî heye: borcê her tercmeçîkî başe, wekî bi xebata xweye h’elalva dha k’arê bide pêşdaçûyîn û dewlemendbûna lîtêratûra wetenîê, wê yekêra tevayî ew usa jî komekê dide dha belabûn û masayîbûna lîtêratûra cimetêd bra û dha qewînkirina pevgirêdanêd wane lîtêratûrîê.

“Rya teze”, 28-ê yanvarê s. 1965