DENGBÊJÊ ROÊ (1964)

DENGBÊJÊ  ROÊ

“Tebyet mala mine… dersdarê minî tek-tenêye”.

M. Saryan

         Cimet Martîros Saryanra dibêje Varpêt, yanê Hosta: Hostê nexş û nîgara, Hostê renga. Çima?

         Îskûstva M. Saryan naê weklandinê. Ewî stîla xwe kirye nava îskûstva şiklkêşîê-nexşkarîê. Ew stîl hela bûye mekteb û nava dinya îskûstvaêda ser navê wî tê navkirinê. Nivîskarekî carekê fikreke wa gotye, wekî ew usa renga hiz dike, çawa fêkya hiz dike. Bawer bikî, ewî paşî dîtina reng û rewşa şiklêd M. Saryan ew yek gotye.

         Kurt gotî serhatya emrê Varpêtê hizkirî eve: sala 1880-ê 28-ê meha fêvralê Nor-Nexîcêvanêda bûye. 15-salya xweda mekteba bajêre çar dersxane xilaz kirye.

         Qelem û çotka şiklkêşîê Naxîcêvanêda hildaye destê xwe.

         M. Saryan 15 salî bû, lê îdî qulixçîê nivîsxana bajêre parnivîsara gazêt û kovara bû. Sehetê aza qelema wî dixebitî: “qirafetê” merivê, ku dihatne wêderê, dibûne şikl. Bi xwe wa şiklara şa dibû, eşq dikete dil, ruhdar dibû. Eva yeka ber ç’evê xebatçîê nivîsxanê “evsenetî” dihate hesabê û hela carekê xweyê nivîsxanê hers ket, girt şikl qelaşt.

         17 salî bû, ku bû xwendkarê xwendinxana Moskvaêye şiklkêşîê, nexşkarîê û arxîtêktûrîêye dinêeyan.

         Sala 1901-ê bi gazya xwelya wetenîê tê Yêrêvanê û bi serî Yêrêvana wî çaxî paşdamayî temamya belengazî û feqîrya cimeta xwe dibîne.

         Dixweze dinê bigere, dinê bivîne, êskîzê teze bike. Sala 1910-a diçe K.Polîsê û bi deha şiklêd sertace baş die’firîne, lê tiştekî tê dernaxe, wekî… çend sala şûnda hema wê vê K.Polîsêda çend celatê fermana qirkirina miletê wî derxin.

         Diçe, bi ç’evê xwe Misrê jî dibîne, dîna xwe dide emrê merîê xebatçî û wî emrî nava prîzma xweye efrandarîêra derbaz dike, dike şikil û dide ber ç’evê merya.

         Lê rohilatê bigerî û neçî Îranê? Ew yek qet nabe. Û ew sala 1912-a diçe Îranê.

         Wextê vedigere tê, dibe hîmdarê “hevaltya xweykirina heykelêd ermenyaye kevn” (sala 1913-a).

         Qetla mezin… xûna cimeta wîye amûtam avîte zengûya… Gava Saryan zelûlya li Ecmîazînê dît, ruhê wîyî nazik teyax nekir, kerba nexweş ket û ji wir çû…

         … Oktyabrê Saryan vegerand. Bi teglîfkirina A. Myasnîkyan ew sala 1921-ê vegerya hate Yêrêvanê û bi aktîvî tevî şuxulê teşkîlkirina emrê Ermenîstana Sovêtîêyî bedewetîê bû.

         Emrê teze bû k’an-mik’ana emrê M. Saryanî efrandarîê. Pêyzaj û têmaêd mayînra tevayî nava efrandina wîda têmake teze – têma merivê teze pêşda hat.

         Nav û dengê îskûstva e’ynî t’u hidûda nas nake, dertê û li dinê digere. Îskûstva M. Saryan îdî hatibû naskirinê: ew sala 1924-a tevî temaşegeha Vênêtîkêye hemdinyaê dibe.

         Van salada ew şiklê gelek merivêd rêspûblîka meye eyan dikişîne. Derheqa wan şiklada çiqas hatye nivîsarê û xeberdanê û hela wê çiqas jî bê nivîsarê û gotinê! Çimkî ew nimûnêd îskûstva bilindin.

         Şerê Wetenîêyî Mezin… M. Saryan jî bûbû esker, lê tenê dewsa tivingê qelam û çotka şiklkêşîê dêstda bûn. Ew van sala şiklê xwe dikişîne, lê e’ynat, înk’, berkbûneke usa li ser bengzê xwe nîşan dide, wekî ew xuber şedetîê didin, ku ew şervane.

         Şer kuta bû. Emrê edilî dîsa her cya berê xwe da. Martîros Saryan îdî xweyê emekekî usa bû, wekî îdî jêra digotin Varpêt.

         Sala 1955-a cimetêd welatê me bi eşq û şabûneke mezin 75-salya Martîros Saryan çawa lazim bû dane kivşê. Temaşegeha efrandinêd wî ji Yêrêvanê çû Tbîlîsîê, Moskvaê, Lênîngradê…

         Sala 1961-ê navê laûrêatê prêmîa Lênînîê dane wî bona sîkla şiklêd “Wetenê min” – “Ermenîstan”, “Kolxoza gundê K’arîncê li ç’yaê Tûmanyanê”, “Berevkirina pembu li deşta Araratê”, “Lalvar”, “Deşta Araratê ji Dvînê”, “Ararat ji Dvînê”, “Byûrakan”.

         P’ir’e emekê M. Saryan di şuxulê pêşdabirina îskûstva grafîkaê û şiklkişandina têatrêda.

         Xenji wê yekê, wekî ew laûrêatê prêmîa Lênînîêye, şiklçîê T’faqa Sovêtîêyî cimetîêye, uzvê akadêmîaêd T’R’SS Bedewetîê û R’SS Ermenîstanêye ulmayî eyane, bi ordêna Lênîn û çend ordên û mêdalêd dinêva hatye rewakirinê. Şuxulêd, ku ewî hetanî nha efrandine, bi xwe heykelne gelekî mezin û dewranbêjin.

         Varpêtê 84-salî nha jî mînanî cahila diefirîne. Ew îskûstva wîye, ku mînanî ya cimetê zelal, temiz û nemirîye, hela hê digihîje helanêd teze. Û wexta dîna xwe didî pêyzajêd wî, dixwezî xwelîê bînkî, bînkî û qet ji bîn û boxsa wê t’êr nebî. Gava dîna xwe didî şiklê roê, ku wî kişandye, dixwezî ew hertim biqijilîne, te germke, wekî şabûna emr qet deqekê ji dilê te derneê. Gava şiklê ç’ya, ku wî kişandye, mêze dikî, dixwezî sibê hetanî êvarê li wan ç’yabî, çiqas jî lingê te li kevir-kuç’ika k’eve, li berpala wan ç’ya bir’evî-bir’evî, wekî hisreta dilê te ji tebyeta wîye batinî t’êrbe. Gava bi temamî şiklêd Varpêt dinihêrî, tu mezîlêd p’encê roê, reng û rewşê batinî, havîn û payîza emr t’ijî dibînî, lê ruhê te deng û sewtê tebyetêye nedîhare-nebihîstî dibhê, surê tebyetê ber te vedibin û tu ecêbmayî dimînî, wekî hela berî dîtina van şikla te çawa ew yek ne dîtye, ne bihîstye û ne jî tê derxistye. Û tu bîr dikî, wekî ew şiklê bi destê meryane, hew zanî, ku ew tiştekî batinîye, teze teva dîhar bûye û ditirsî ji wan şikla dûrkevî, dixwazî hema usa li ber wan şikla bisekinî, lê binihêrî, binihêrî û qet jê t’êr nebî. A lema jî gava nava efrandinêd wîda k’ûr dibî, hêja pê dihesî, wekî fikir û mitalêd wî çiqas k’ûrin, ew bi ç’evê xweye r’e’m çiqas dûr û nêzîk, tiştê nas û nenas dibîne, gava dibîne, bi hostatîke çiqas mezinva digihîne dil û sewdaê te.

         Dibêjin û rast dibêjin, wekî Varpêt nava şiklêd xweda mînanî xîrûrgekî usane, ku dikarê bêy hacet dilê merya veke, ruhê wî bibîne û bi qewata gênîa xwe wê yekê li ser caw binitirîne, ew jî bi bedewetîke usaye k’ûr, ku zendegirtin hindike.

         Lê ew çiqasî bengîê merya, weten û emre! Çi ku destê merya çêkirye, her qulç’ekî wetenê hizkirî, her kulîlkeke li h’afa zinêr-t’emam ne ku tenê nêzîkî dilê wîne, lê usa jî ew maşoqê wane.

         Bi serî şiklê Varpêt gelek pismamêd dûr û nêzîk nasya xwe didine Ermenîstana meye biç’ûk, bi wê şa dibin, wekî ewledê wêye waye dinêeyan hene. Lê em kubarin, wekî ew wetenvanê meye, merivê dewra meye, me geleka dîtye, pêra xeberdaye.

         Ay bona çi cimet Martîros Saryanra dibêje Varpêt. Belê, Varpêt, lê Varpêtekîusa, ku çawa ew yek gelekî rast gotine, bi êskîzê wî tebyeta Ermenîstana bedew hatye sazkirinê.

“Rya teze”, 10-ê dêkabrê s. 1964