ÇEND GILÎ DERHEQA AŞIQÊ HIZKIRÎDA (1964)

ÇEND  GILΠ DERHEQA  AŞIQÊ  HIZKIRÎDA

         Gelek aşiqê kurde me’rîfet hebûne, ku navûdeng bûne, lê, telebextra, derheqa wanda lap kêm hatye nivîsarê (çi jî hatye gotinê, tenê çend me’lûmetîêne). Lê lazime, wekî derheqa wanda bê nivîsarê, şuxulê wan bê qîmetkirinê. Lema jî me têr’a dît îro nasya xwendevanêd xwe bidne emr û şuxulkirina aşiqekî kurdê sovêtîêyî lapî berbiç’ev Ahmê Çolo.

* * *

         Aşiq eynsî efrandarêd cimetîê bûne. Raste, hinek ji wan nexwendî, hinek nîvxwendî bûne, lê me’rîfeta wane şayîr-dengbêjîê p’ir’ bûye û wana bi xebera bedewetîê emrê cimeta xwe, xwestin û xiyalêd wê nîşan dane.

         Dewrana sovêtîêda jî êpêce aşiqê kurd pêşda hatin. Yek ji wan Ahmê Çolo bû, ku gelekî eyan bû. Ewî hîmlî derheqa Lênînê mezin, Partîa Komûnîstîê, Oktyabra azadar, emrê merivê sovêtîêye bextewar, Ordya Sore navûdengda kilam berxwe derdixistin, kîjan nava cimetêda rind hatine qebûlkirinê.

         Raste, nîvê emrê Ahmê Çolo berî dewrana sovêtîê derbaz bû, lê ewî hîmlî di salêd dîwana Sovêtîêda efrand.

         Ahmêyî 5 salî bû, gava destbi şerê Ûris-Romêyî salêd 1877-1878-a bû. Wextê wî şerî qebîleke kurda – sîpka miqabilî dîwana Romê kire şer, ji wir revî û hat çend gundêd qeza Qersêda cîwar bû û kete bin bandûra hukumeta ûris. Mala bavê Ahmê jî tevî wê qebîlê hat qeza Qersê, gundê Qozilcîêda cîwar bû. Ahmê vî gundîda zarotî û cahiltya xwe derbaz kir, bû berxvan, wê şûnda cîê başqe-başqeda cem kurda, ermenya, azêrya şivantî kir.

         Sala 1918-a mala wan p’areke cimeta kurdaye biç’ûkra tevayî ji ber zulma Romê revî, mihacir bû û hat derkete p’êşa ç’yaê Elegezê. Ahmê wî çaxî îdî xweyê komî-kulfet bû. Ew hate gundê Elegezê (li neh’ya Aparanê). Wextê gundda kolxoz hate teşkîlkirinê, ew kete nava kolxozê, bû kolxozvan. Aşiq hetanî kutasya emrê xwe jî wî gundîda ma. Ew sala 1947-a Elegezêda wefat bû. Ahmê Çolo bavê 5 kura bû. Wextê şerê Wetenîêyî Mezin du kurê wî emrê xwe dane rihîna xweykirina wî wetenî, ku aşiq nava kilamêd xweda usa şîrin-şîrin pesinandye.

         Raste, Ahmê Çolo nexwendî bû, lê merîkî gelekî zane bû. Ewî folklora meye dewlemendra tevayî usa jî zef rind terîq û edetê cimeta xwe zanibû, ermenî, azêrî û tirkî baş xeber dida û îlahî azêrî baş distra. Ew sazbendekî bi gotina te bû, rind saz, blûrê û t’ulimê dixist. Ew gelek cara tevî olîmpîadaêd rêspûblîkîê bûye. Ji sala 1937-a ew uzvê tfaqa nivîskarêd Ermenîstana Sovêtîê bûye. Cîye bê gotinê, wekî nava terîqêda ew aşiqê kurdî ewlin bû, ku bû uzvê tfaqa nivîskara.

         Ahmê Çolo bengîê dewrana xwe bû. Çawa jorê hate gotinê, têma efrandinêd wîye hîmlî emrê merivê sovêtîêye bextewar bû. Ewî zanibû, wekî Lênîn dost û pismamê merîê zêrandîye, dinê daye şênkirinê û xemilandinê. Ay ew bi şureteke şayîrtîêye çiqas mezin derheqa Lênînê nemirîda distrê:

Hezar heysid hevtê salê

Şîrin Lênîn hate dinê,

Dinê xemilî, gul ketinê,

Miletê ç’ûk da xwendinê.

Eva kilama aşiqe delal nha nava temamya kurdêd Ermenîstanêda bela bûye, ketye kitêba, bûye dersa şagirta, dengbêja kurde aza radîoêda bi dengekî bilind wê kilamê distrê…

Nava rûbeyteke xweda ew derheqa Lênînda wa distrê:

Lênîn hîmê teze danî,

Zulmkar ji nava me deranî,

Navê Lênîn zef şîrine,

Wê li dinê xweş bimîne.

Çetin nîne, wekî meriv tê derxe, ku kilam çiqasî bi cimetî hatye gotinê, çiqas nêzîkî ruhê cimetêye!

Nava kilameke xweye mayînda, ku derheqa Ordya Sovêtîêdane, ew bi bedewetî wê yekê nişan dide, wekî Ordya me xweykira edlayêye, cimeta me çiqasî ji Ordya xweye zor hiz dike. Ewî usa jî çend kilam derheqa serekqumandarêd Ordya Sovêtêye eyanda efrandîye.

Lê nava kilama “Dergê kolxozê”-da, bi fikra A. Çolo, malhebûna kolêktîv ew “şîrin-şîrin mala meye”, “xebatçîê wê mêr û jinin”, “… xweyê p’ara mezinin”. Wê kilama xwe aşiq wa dide tomerîkirinê:

Kolxoza me çayîr û çîmane,

Bi gul, bi sosin, bi r’ih’ane,

Tijî bax’, bax’çê r’ezane,

R’ez jî p’ara xebatçyane.

         Ermenîstana Sovêtîê, Yêrêvana meye ezîz jî bûne k’ana çend efrandinêd aşiq. Ew bi gulvedan û pêşdaçûyîna Yêrêvana rengîra şaye û bi dengekî bilind diqîrîne:

Yêrêvan bax’ê gulane,

Gula têda kulîlk dane,

Cî misk’enê xwenedane,

Yêrêvan, can Yêrêvan.

         Ewî usa jî derheqa emrê kulfeta kurde tezeda straye. Nava kilama xweye “Dewra berê”-da ew emrê kulfeta kurde derbazbûyî û emrê wêyî nha himberî hev dike û dide kivşê, wekî kulfetêd sovêtîêye kurd xweyê extîyarêd xwene, t’u tengasya dha navînin, çimkî ew

Navê Lênîn şîrin şabûn,

Ji dest zulmkara xilazbûn.

         Çawa eyane, aşiq hîmlî bona stranê diefirînin. Lema jî rîtmovka têkstê û mqam bona efrandina wan gelekî ferzin. Derheqa rîtmovka kilamêd wîda gerekê bê gotinê, wekî ew mînanî ya efrandinêd zargotina meye şiêrkîne. Raste, mqamê kilamêd wî wextêda ser qeytanê yanê bi nota nehatine nivîsarê û gelek ji wana unda bûne, lê çi jî nava cimetêda man û bela bûn, wê yekê nîşan didin, wekî wextê h’inartina mqamê kilama ewî bi merdane sazbendya meye cimetîê û ya cimetêd cînar (ermenya, azêrya) daye xebatê.

         Cimetê (him kurda, him ermenya, him azêrya) gelekî ji wî hiz dikir, motac û maşoqê kilamêd wî bûn. Gelek merî cem wî hînî sazbendîê bûne.

         Gelek ulmdar û şayîra qîmetekî bilind dane efrandinêd wî û derheqa wîda bi alavî xeber dane. Doktorê ulmêd fîlologîê H. Cndî derheqa wîda nivîsye, wekî A. Çolo çawa efrandar nava cimeta kurdada yekî usane, çawa nava qazaxada Cembûle, nava cimetêd Dax’istanêda – S. Stalskîye. Folklorîstê eyan A. X’analanyan qîmetekî p’ir’mezin daye Ahmê Çolo çawa zanekî zargotina kurdayî baş û aşiqekî me’rîfet. Lê Emînê Evdal şiêrek (“Ahmê Çolo”) pêşkêşî wî kirye.

“Rya teze”, 26-ê avgûstê s. 1964