NÎŞANDAYÎNA DOSTYA CIMETÊD ERMENYA Û KURDA… (1964)

NÎŞANDAYÎNA  DOSTYA  CIMETÊD  ERMENYA  Û  KURDA

NAVA  LÎTÊRATÛRA  ERMENYAYE  KLASÎKDA

         Lîtêratûra bedewetîê di şuxulê dha pêşdabirin û qewînkirina dostya cimetada roleke gelekî mezin lîstye û dilîze. Lîtêratûra ermenya zef rind şedetya wê yekê dide.

         Têma dostya cimeta nava lîtêratûra ermenyada ji kûraya qurna tê. Ew hela ji Movsês Xorênasî destpê dibe, digihîje silsiletêd paşwextîê, dibe rewşa efrandinêd Frîk û Nax’aş Hovnatan, Sayat-Nova û çawa lêytmotîv nava temamya lîtêratûra ermenyaye klasîkra derbaz dibe digihîje lîtêratûra ermenyaye sovêtîê û serecemeke dha tezeye mezin distîne.

         Şayîr, nivîskar û terîqzanêd ermenya hertim jî bi hizkirin derheqa cimetêd cînarda, îlahî derheqa emr, rabûn-rûniştin, erf-edet, folklora cimeta kurdada nivîsîne û gelek melûmetîêd hewaskar mera hîştine.

         Lê têma dostya cimeta ermenya û kurda nava lîtêratûra ermenyaye klasîkda cîkî mezin digre û layîqî lênihêrandineke mexsûse.

         Cîye bê gotinê, wekî ew dostî carekê nava efrandina bedewetîêda hatye kivşê, cara mayîn bi mqale û lênihêrandinêd derheqa emr, terîq û erf-edetêd cimeta kurdada, cara sisya bi mesela emrê klasîkê, ku dost û pismamê cimeta kurda bûye, hertim wêra girêdayî bûye, cara mayîn ew dostî bi wî teherî hatye kivşê, wekî ewledêd cimeta ermenyaye pêş bi pismamtî folklora cimeta kurda veçêkirine, derheqa wêda qenc xeberdane. Lema jî em vê mqala xweda bi wî meremî ser wan hemû pirsa disekinin, wekî ewana bi vê yanê wê çapê wê dostîê û pismamtîêra girêdayî bûne, komek dane dha qewînkirina wê.

         Hîmdarê lîtêratûra ermenyaye teze X. Abovyan cimeta kurda rind nas kiribûye, zimanê wê zanibûye. Ew mqala û lênihêrandin şedetya wê yekê didin, yêd ku Abovyan derheqa derecêd emrê cimeta kurdaye başqe-başqeda, terîq û rabûn-rûniştina wêda nivîsîne bi wî meremî, wekî “cimeta kurda dinyaê bide naskirinê”. Ewî derheqa kurdada gelek mqale û lênihêrandin nivîsîne.

         Bona nivîsara wan mqala ew du meha nava kurdada dimîne, dha nêzîkva nasya xwe dide emrê wan. 2 roja (31-ê meha dêkabrê sala 1845-a û 1-ê meha yanvarê sala 1846-a) ew dibe mêvanê mala Îbrahîm ax’a, ku wî çaxî îdî lap kesîb bibû. Abovyan bi dil dinivîse, wekî wê mala mêvanhiz ew çawa baş qebûlkir. “Temamya şevê me bi stran derbaz kir, — Abovyan dinivîse, — bi dil hevra misle’t kir, qawe vexwar, qelin kişand, wî çaxî wana usa jî due’a-drozgê xwe kirin. Cimeta şibh’î, rabûn-rûniştina şibh’î!” Wextê çûyînê jî Îbrahîm ax’a radibe hespa xweye lape baş dide Abovyan, lê dike-nake Abovyan hespê hilnade. Derheqa wê yekêda Abovyan ha dinivîse: “Hela nava wê kesîbya bêh’ed-h’esabda ewî merivê helal dixwest hespa xwe pêşkêşî min kira…” Çawa nîşana qedirgirtinê ”qap’ûtekî Asîaêyî gelekî bedew, ku ç’evê gelek êlbaşîê kurda ser bû” Abovyan pêşkêş dide Îbrahîm ax’a. Derheqa wan rojêd, ku wî t’evî kurda derbazkirine, ew wa dinivîse: “Çetin min cîkî mayîn êvarîke sala tezeye usaye bedew derbazkira, çawa vê carê, ber ocaxa wî merivê helal, ku bext berê xwe jê guhastye, nava wan merîêd beşerxweşe rûnermda û cara ewlin ez ji wana hîn bûm, wekî nava qezyaêda jî merî dikare alçax nebe”.

         Abovyan dide kivşê, wekî pareke cimeta kurda – êzdya – “ermenyara dibêjin bra” û tevayî miqabilî dijminê tomerî dikine şer. “… Bona wan ew her tişt zyaret û tiberke, çi ku yê cimeta ermenyaye. Ewanaê dha zû hebûna xwe bidne ermenya, ne ku tiştekî ji wana hildin û hebûna ermenya wê bi emrê xwe xweyî bikin”.

         Nivîskarê ermenyayî e’yan P. Proşyan nava efrandinêd xweda nîşan daye, wekî yazya cimetêd ermenî û kurd mîna heve, ewana mînanî hev têne zêrandinê û şerkarya wane miqabilî dijminê tomerî vê yekêra girêdaye. Ew nava romana xweye ewlin “Sos û Vardîtêr”-da nîşan dide, wekî movrov bi kîsî gundya dijîn, gundîê ermenî genim, kurd – berx û mîya, lê adrbêcan – rûn û penêr didane movrova.

         Romana P. Proşyane “Hûno” alîê nîşandayîna bra-pismamtya cimetada jî şuxulekî gelekî berbiç’eve.

         Hesoê kurd, ku heval û hogirê Hûnoê azayh’ize, wa dibêje:

         — Hûno ku heye, ew bona merivêd feqîr-fiqare, ew e’wre, ku pêşya te’va havînêye zor digre, baranê dide deşt û zevîêd şewitîye hişkbûyî û dîsa emr ber wanda tîne.

         Hûno û heval-hogirêd wî him derheqa ermenya, him derheqa kurda û him jî derheqa adrbêcanada difikirin. Qewata Hûno û koma wî nava wê yekêdane, wekî “… ji sî hevalêd Hûno, dibêjin, nîvî tirk û kurdin”. Û dostya van cimeta P. Proşyan nava şerkarya wane tevayîda nîşan dide, ya ku miqabilî newekehevtya sosîalîê dihate kirinê.

         Xenji wê Proşyan serhatîk temam ji emrê kurda nivîsye (“Mala Mkrtîçê êzdî”).

         Raffî zef rind haj emr û rabûn-rûniştina cimeta kurda hebûye. Ewî t’imê p’ayê mêrxasî, helalî, temizaya cimeta kurda daye.

         Omer-ax’a – êlbaşîê qebîleke kurdaye biç’ûk (“Celaleddîn”) komekdarîê dide ermenîêd, ku nava qezîêda bûn. Ew diçe Bardûx’îmêosê, derheqa qezyaêda elametîê dide ermenîê Ax’bakê û bi xwe jî tevî wan dibe.

         Lê tîpa Msto çiqas baş hatye nîşandayînê! Msto biç’ûktîêda mala Sarhatda mezin bûye, bavê Sarhat ew zewicandye û semer’e pez pêşkêş daê, gotîê, ku ew dikare îdî virhada başqe bijî. Lê Msto ewqasî wê mala ermenyara hatye girêdanê, ji wê malê hiz dike û bi xwe jî tê hizkirinê, wekî ji mala wan dûrnakeve. Ew îdî bûye neferê malê, wexta Sarhatî ne li wire, kurê mezin ewe. Lê ew yek qet ji bîra merya naçe, wexta Msto nava çetnayêd mezinda komekê dide Sarhat. Sarhat gelekî ji Msto hiz dike, gelekî qedrê wî digre. “Kurd merîkî qelp nîne: him nava dijminayêda, him nava dostîêda ew rengê xwe naguhêze”, — Sarhat dibêje. Sarhat deqê emrê xweye kutasîê bin konê Mstoda derbaz dike. Msto gelekî digrî û qrar dike, wekî heyfa Sarhat hilde: “Tu bin konê minda dimrî, e’fato û borcê heyfhildana xwe li ser min dihêlî – Mstoê wê yekê bike…”

         Îzbatîke mayîn jî hewaskare. Romana “Xênt”-da derheqa qezyaêda Cewa kurd elamî Lalaê dike. Cewê komekê dide, wekî Sar’a û Lala sax’-silamet derbazî alîê ûrisa bin. Vardan tê xwe mala xûşka Cewêda vedişêre. Wexta Vardan kulfeta kurde razayî dibîne, dibêje: “Çiqas emr nava teda heye… Eger tuye xwendî bûyaî, nava qewlêd emre mayînda bûyaî, bi destê xweye dewletî tê bibûayî pirbedewa merivayê”.

         Romana “Pirîsk”-ada jî Raffî êpêce meselêd dostya cimetêd ermenya û kurda tîne.

         Xenji van şuxula Raffî usa jî derheqa kurdada gelek mqale nivîsîne.

         Şayîrê ermenya Hov. Hovhannîsyan derheqa kurdada efrandineke baş nivîsye (“Bagirî”), li ku ruhê kurdayî azayh’izîê dipesine. Şev li ber kuç’k “kurda pîre ç’îrokbêj” “derheqa pêşya, kal-bava û kirina wan mêrxasada” zar’ar’a şirovedike.

         Hovh. Tûmanyan bi xwe gelekî rastî kurda hatye, derheqa  yazî, terîq, zargotina wane cimetîêda xeber daye.

         Tûmanyan gelekî nêzîkî mekteba kurdaye li Tbîlîsîê bûye, ya ku Lazo teşkîl kiribû. Çawa îzbatî nîşan didin, Tûmanyan bi hizkirin diçû wê mektebê, nasya xwe dida xebata wê, lê zarokêd kurda jî bona hurmeta wî êvarî teşkîl dikirin, efrandinêd wîye nemirî ezberî digotin.

         Tiştekî eyane, wekî Hovh. Tûmanyan bona poêma xweye “Hildana kela T’mbûkê” ew lêgênd daye xebatê, kîjan Ê. Lalayanê êtnograf ji nava kurdê qeza Cavaxkê (dora kela T’mbûkê) berev kiribû. Xênji wê, Tûmanyan bi xwe jî gotye, wekî ewî usa jî ew lêgênd ji kurda bihîstye û daye xebtandinê.

         Serhatya Tûmanyane “Şert” derheqa heleqetîêd cimeta ermenya û kurdadane. Vê serhatîêda ew yek bi rêalîstî tê kivşkirinê, wekî “fikra tfaqdarîê û bratîê hertim jî nava cimetada qewat bûye” û xebatçîêd miletêd cînar t’u wexta dijminê hevdu nîbûn.

         Wextê şerê hemdinyaêye ewlin – salêd 1914-1915-a – şayîrê mezin çû Bayazêda kevn dha nêzîkva emrê xebatçîê kurde nemirnejî dît. Nava efrandina “Bîranîn ji cîê şer”-da, ku wan sala hatye nivîsarê, qewmandinê usa hene, gava gundêd ermenî û kurd hevdu xweykirine, komek dane hev û tevayî mqabilî dijminê tomerî şer kirine. Yazix, wekî ew efrandin nîvcîye.

         Şayîrê ermenyayî navûdeng Avêtîk Îsahakyan hela zarotya xweda kurdara girêdayî bûye, ji gilî-gotinêd wê cimetê hiz kirye. Çawa eyane, gundda aşekî mala bavê Av. Îsahakyan hebûye û kurd t’im hatine wî aşî. A hema vêderê jî Îsahakyan rastî wan dihat. Şayîrê mezin dinivîse: “Cahiltya minda gelek pismamêd mine kurd hebûne û gelek cara ez çûme bal wana, bûme mêvanê wan, him ji alîê Elegezê, him jî li Şîrakê, Nexîcêvanê, Têkorê”.

         Îsahakyan bîr tîne, wekî ew usa jî bi hizkirin herdu şivanê gundê wane kurd – Mexso û H’icora – girêdayî bûye, t’imê bûye guhdarê kilam û blûra wan, derheqa ç’îrok û efrandinêd zargotina kurdaye mayîn ji wana pirsye. Eva yeka paşê bi temamî nava wan efrandinêd Varpêtda hate kivşê, kîjan derheqa kurdada bûn yanê jî veçêkirina folklora kurda bûn. Em dikarin ji wan efrandina bîr bînin “Emoê kurd”, varîanta poêma “Leylê û Meclûme” kurdî, “Kurd û ç’ivîk”, “Nadoê bengî” û yêd mayîn. Îsahakyan bi dil derheqa kurdê xebatçîda nivîsye, halê wîda k’ewgirîye, xeyset û xîreta wê cimetê nîşan daye. Nava serhatya wîye “Emoê kurd”-da sifetê cahilê kurdî azayh’izî tebyeth’iz hatye nîşandayînê.

         Lê nava lêgênda “Nadoê bengî”-da evîntya kurde helal tê pesnandinê.

         Hûmanîstê mezin hetanî kutabûna emrê xwe jî berk kûltûra kurdaye sovêtîêra  şuxulvanêd wêra girêdayî bû, pêşewitîkî wê kûltûraêyî mezin bû.

         Îdêaêd hizkirinê, bratîê û wekehevtya merya, helalî û pismamtîê di h’îmê poêma Vr. Papazyane “Lûr-de-lûre” kurdîda hatine danînê. Mêrxasê poêmê mqabilî newekehevtya sosîalîê û nepakîê şerkarîê dikin û dibin şehîd, çimkî wê dewrana zulmkarada qîza ax’ê nikare bibe jina şivan. Cîye bê gotinê, wekî eva poêma çend cara cem me, Ermenîstanêda, bi kurdî hatye tercmekirinê. Ew usa jî Îraqêda bi kurdî (bi tercma Ahmed Tofîq Wirdî) hatye neşirkirinê.

         Xênji vê Vr. Papazyan nava serhatîke xweye mayînda – “Xêran” bi hizkirin derheqa evîntya xotrê ermenî û qîza kurdda dinivîse.

         Layîqe wê îzbatîê bîr bînin, wekî hela salêd 1860-da gelek şuxulvanêd ermenyaye roavaêye kûltûrîê xebateke hêle kirine seba bi herfê ermenî bona kurda, ermenîêd, ku bi kurdî xeber didan, bi zimanêd kurdî û ermenî kitêbêd dersa neşirkin. Vî alîda kirina Mkrtîç Tîgranyane keşîş geleke. Ewî sala 1860-î li Konstantînapolîsê bona zarokêd Kurdistanê elîfba kurdî-ermenî neşir kir. Lê sala 1866-a ewî kitêba xweye dersaye duda – “Laptêr lûsatû — Ç’iraye ir’onî” bi zimanê ermenî û kurdî da neşirkirinê.

         Tiştekî wehaskare, wekî lîrîkê mezin Vahan Têryan wexta sala 1914-a ûnîvêrsîtêta Pêtrogradêda fakûltêta zimanê rohilatêda dixwend, ber destê H. A. Orbêlî hînî zimanê kurdî dibû û deftera Têryane zimanê kurdî nha arxîva mûzêa înstîtûta akadêmîa R’SS Ermenîstanêye ulmaye lîtêratûraêye ser navê M. Abêx’yanda tê xweykirinê.

         Têma dostya cimetêd ermenya û kurda nava lîtêratûra ermenyaye sovêtîêda cîkî mezin digre. Derheqa vê yekêda emê başqe binivîsin.

“Rya teze”, 14 û 18-ê îyûnê s.1964