ÇEND PIRS DERHEQA KRÎTÎKA LÎTÊRATÛRAÊDA (1963)

ÇEND  PIRS  DERHEQA KRÎTÎKA LÎTÊRATÛRAÊDA

         Terîqa lîtêratûraê bê krîtîka nabe, lê krîtîka jî alîê xweda ser terîqa lîtêratûraê h’îmdibe. Abzora lîtêratûraê ew tomerîkirina rya lîtêratûraê û krîtîkaêye derbazbûye. Lîtêratûra û krîtîka hevra six girêdayîne. Lê çye krîtîka?

         Berê ewlin krîtîka ulmeke, kîjan qanûnêd efrandina bedewetîêye hîmlîva mijûl dibe. Ya duda, krîtîka – ew qîmetkirin, analîzkirin û şirovekirina efrandina bedewetîêye. Her merivekî xweyê kûltûra nîvçe dikare efrandina qîmet bike, lê her qîmetkirinek hela krîtîka nîne, ne jî her merivekî, ku efrandinê qîmet dike, krîtîke. Wî çaxî qîmetkirina efrandina bedewetîê digihîje dereca krîtîkaê, wexta ew qîmetkirin anegorî fikra mexlûqetîêye, wexta her xwendevanek nava wê qîmetkirinêda nolanî fikrêd xwe dibîne.

         Krîtîkê mezin Bêlînskî digot, wekî wextê enenekirina efrandina bedewetîê lîtêratûrzan gerekê sê dereca derbazbe: berê ewlin, ew gerekê wê efrandinê bixûne û usa fem bike, çawa xwendevanekî sade wê fem dike. Ya duda, gerekê wê efrandinê bixûne û mqabilîhevbûnêd wêye hundur bibîne, û ya sisya, ku ya lape serekeye, lîtêratûrzan gerekê bibîne, çika ew efrandin emrê rêal nîşan dide yanê na. Her tenê paşî van hersê dereca krîtîk dikare wê efrandinê bi obyêktîvî qîmet bike.

         Borcê lîtêratûraêyî hîmlî usa jî yê krîtîkaê ewe, ku ew qulixî emrê mexlûqetîê bike.

         Hinek meriv ser wê fikra şaşin, wekî krîtîka tiştekî zêdeye. Lê ewana wê yekê bîr dikin, wekî ew krîtîkaye, ku xebata efrandar qîmet dike. Xênji wê, krîtîka lazime bona lîtêratûraê bidne temizkirinê, qewlê usa saz bikin, wekî xaltûra û tiştêd nepak dewsa lîtêratûra bedewetîê negrin.

         Rasthatina serekvanêd Partîa Komûnîstîê û Hukumeta Sovêtîê û şuxulvanêd îskûstvaê û lîtêratûraê emrê welatê meyî kûltûrîêda bû qewmandineke mezin. Partîa guhdarîke mezin datîne ser pirsêd peşdaçûyîna lîtêratûra sovêtîê û nivîskarêd me bi heqî hesab dike çawa komekdarêd xwe. Wê yekêra tevayî partîa pirsa krîtîka lîtêratûra sovêtîê jî hesab dike çawa pirseke ferz. Wextê wê rasthatinê hate kivşkirinê, ku borcê krîtîka meye sereke ewe, wekî ew efrandina bedewetîê analîz bike û wê qîmet bike, nîşan bide, wekî pirsêd, ku nava efrandinada pêşda hatine kişandinê, çiqasî anegorî xwestinêd emrê nhane, avtor gelo çiqasî bi rêalîstî emrê me nîşan daye, prînsîpêd rêalîzma sosîalîstîê çi teherî xweyî kirye. Krîtîka me gerekê nîşan bide, wekî borcê nivîskar û şayîrayî mezin ewe, ku bi efrandinêd xweva qulixî cimetê bikin, komekê bidin, wekî pirsêd ferz, ku pêşya cimetê û partîaê sekinîne, rast û zû bêne safîkirinê.

         Wextê wê rasthatinê careke mayîn jî hate kivşkirinê, wekî pirseke lîtêratûra sovêtîêye here ferz ew yektya fikrê û cûreye. Em dijminê têorîa “Îskûstva bona iskûstva”-êne. Lê em usa jî dijminê wê yekêne, wekî cûrê bedewetîê bê undakirinê, bê hildanê. Ew, k’ê ku pey cûre dikeve û guh nade ser fikrê, ew ne efrandarê dewrana sovêtîêye, û borcê krîtîka meye, wekî wê yekê bide belûkirinê û rya rast nîşanî wî bide.

         Çawa partîa dixweze, krîtîka me gerekê pûblîsîstîka be, lê ew yek nîşan nade, ku ew pûblîsîstîkeke hişke-holabe. Krîtîkêd mezin hertim usa nivîsîne, wekî mqalêd wan alîê bedewetya xweda efrandinêd nivîskaraye bedewetîêra ketine lecê.

         Mezinaya krîtîk nava wê yekêdane, çika qewata xebera wîye bawerkirinê çiqase. Lema jî dibêjin, wekî krîtîk gerekê usa rind îzbatîêd xwe mak bike, wekî qusûra wan tunebe.

         Krîtîka rast bi cule’t destanîn û kêmasîêd efrandinê dibîne, wana nîşanî xweyê wê dide û bi wê teherî dibe şêwirdarê avtorî here pêş. Krîtîk gerekê bibîne, k’a nivîskar xwera çi tiştekî teze anye, wî tiştî bipesine, me’nya destanîn û kêmasîêd avtor nîşan bide.

         Raste, lîtêratûra meye kurdaye sovêtîê hela hê cahile, lê di dereca krîtîka meda îdî gavêd ewline biç’ûk têne kirinê. Ew gav ne monografîane, ne jî mqalêd têorêtîkîêye mezin, lê rêsênzîaêd biç’ûkin. Bi wan rêsênzîava lîtêratûra meye nha tê qîmetkirinê. Û vê derecêda îdî êpêce tiştê baş hatye kirinê. Hay, hay, krîtîka lîtêratûraê bona kûltûra kurdê sovêtîê tiştekî tezeye û merî nikare gelek tişta jê bixweze. Lê merî nikare wê yekêra jî qayîlbe, wekî ce’dandin tunebe, wekî hînbin û ser hîmê wê yekê pêşda herin. Wedeye, ku em guh bidne ser krîtîka lîtêratûra xwe, bona pêşdaçûyîna wê xemxur bin, nhada mqabilî kêmasya şerkin, wana bidne hildanê.

         Telebextra, nîvê rêsênzîstêd meye p’ir krîtîkaê wa fem dikin, wekî tenê serecema efrandinê şirovedikin, carna jî diqewime, wekî serecemê jî rast fem nakin. Eyane, wekî ew yek rûê tunebûna zanebûnêd krîtîkîêdane. Hela Bêlînskî digot, wekî krîtîka ewe, ku merî gerekê zimanê efrandinêyî bedewetîê bike zimanê logîkaê. Hovh. Tûmanyan hema ha jî nivîsye: “Krîtîk tercmeçîye. Ew gerekê şayîr tercme bike û ne ku xeberêd wî tercme bike, lê dilê wî”. Zef rind eyane, wekî Bêlînskî bi xwe klasîkêd lîtêratûra ûrisa çawa qîmet dikir, çawa dibû “tercmeçîê dilê wan”, gilîê wana negotî çawa fem dikir, çawa bi xemxurî nêzîkî her şayîr û nivîskarekî dibû û her gotineke wî dibû rênîşeke çawaye geş bona şayîr û nivîskarêd ûrisaye cahil.

         Rêsênzîstêd me qet guh nadne ser cûrê bedewetîê. Her tenê ewana bi wê yekêva razî dibin, wekî nava “efrandineke” usada çend xeberêd bedew hebin, dêmek, bi fikra wana, cûrê efrandinêyî bedewetîê îdî t’ame.

         Eyane, wekî nava lîtêratûra meye kurdada sxêmatîzm, prîmîtîvîzm, kêmnîşandayîna emrê nha kêmasîêd serekene. Wanra tevayî xaltûra jî kêm nîne. Lê hela çawa lazime mqabilî wan şerkarîke berk naê kirinê.

         Gelek cara diqewime, wekî rêsênzîada îzbatî naêne makkirinê, ew dibine elametî. Lê elametî jî xwendevana nade bawerkirinê. Lazime bê gotinê, wekî çira ew nivîsar haye, lê ne ku bi teherekî dinêye. Yanê, wexta eva şiêra, serhatya rinde, gerekê bêjin bona çi rinde. Piranya kêmasya nava lîtêratûra kurdaye sovêtîêda bi wê me’nîê pêşda tên, çimkî merîêd usa rêsênzîa dinivîsin, kitêbêt bedewetîê qîmet dikin, yêd ku gelekî ji pirsêd krîtîkaê, qîmetkirina lîtêratûraê dûrin. Vê derecêda kêmasya Haypêthratê jî gelek û geleke. Haypêthrat rêsênzîaêd kitêba teslîmî merivêd usa dike, yêd ku gelek cara nikarin qîmetê kitêbê rast bidin, destanîn û kêmasîêd wêye sereke kivşkin.

         Lazime bona pêşdaçûyîna lîtêratûra me xemxur bin, rêke usa nîşanî wê bidin, wekî ew qulixî cimetê û emr bike. Gerekê mqabilî wan hemû tişta berk şervanîê bikin, çi ku ne layîqî îskûstva û lîtêratûra sovêtîêye, çi ku k’arê nade cimetê û pêşdaçûyîna emr. Partîa wa ji komekdarêd xwe dixweze.

“Rya teze”, 23-ê mayê s.1963