DU QEWMANDIN JI EMRÊ MEKTEBÊ

DU  QEWMANDIN JI EMRÊ  MEKTEBÊ

(DU ÊPÎZOD JI JÎYANA MEKTEBÊ)

 (Bîranîn)

            Salêd Şerê wetenîêyî mezin bûn. Çawa hemû derecêd emre mayînda, usa jî mektebêda bûbû xelaya mêra, dha rast bûbû xelaya dersdarêd eslî. Wan merya ders didane me, ku gelekî ji dersdarîê dûr bûn, ne ruhê xweva, ne jî alîê zanebûnêd xweda dersdar nîbûn. Lê ewqasî, çiqasî dersdarêd eynsî çûbûne ber şêr, lê mekteb jî gotî bixebitya, zaro gotî hînbûna, wan merya, ku hevekî xwendî bûn û bi menîêd başqe-başqe gundda mabûn yanê jî ji eskerîê vegeryabûn, ders didane me, em «hînî» xwendin û nivîsarê dikirin. Lê wey li wê hînkirinê, «mêtodêd» wane dersdayînê!

         Hulbet, gilî derheqa gişkada nîne. Nava wanda (raste, zanebûnêd wan gelekî kêm bûn û wana mêtodêd dersdayînêye eynsî nizanibûn) gele merîê qenc hebûn û anegorî qewat, merîfeta xwe em hîn dikirin. Raste, alîê zanebûnada wana gele tişt nedidane me, lê alîê temizayê û qencîê, merivayê û terbyetkirina xebatêda em hînî ewqas tiştî kirin, ku hetanî roja îroyîn jî em, şagirtêd wana wextekê, bi hizkirin û şêkirdarî navê wana bîr tînin.

         Lê gilîê min îro derheqa wanda nîne. Ez dixwezim du qewmandina ji emrê mektebêyî wî çaxî, dha rast ji dersdayîna du «dersdarê» xwe bînim. Ew herdu qewmandin bi xwe wê şedetîê bidin, wekî wî çaxî, wan salêd ox’irmê giranda merîê çawa pirsa terbyetkirina silsileta cahilva mijûl dibûn. Eva jî zulmeke şêr giran bû, ku hatibû, gihîştibû gundê meyî dûr, hatibû serê zarê xilfîn.

* * *

         «Dersdarekî» me hebû. «Dersdar» nîbû, agirê ezmana bû. Em, şagirt, usa jê ditirsyan, çawa cin ji hesin. Em jê ditirsyan, çimkî ewî bêxwedêyî em usa dikutan, tê bêjî em dijminê wî qane-qan bûn. Xeysetê wî usa bû. Bêy ç’êr û kutanê dersê wî derbaz nedibûn. Belê, belê, dida ç’êra. Ç’êrê usa dikirin, wekî me, gedê gund, hevdura usa nedida ç’êra. Dersdar û ç’êr? Lê ewî dida ç’êra û tu dersdarekî turuş nedikir jêra bêje, wekî şerme, ber şagirta nede ç’êra. Wî çaxî wê em berdana, vegerya ser wî. Gele cara ha bûbû. Lema jî kesekî jêra dengê xwe nedikir, nedixwest xwe têke hevalê wî. Ya na dibû qîr û sîr, hetanî şerek danenya, dilê wî rehet nedibû. Xwexwa yekî bilindî qalim bû, serxwe bû, birîndar bûbû, ji ber şêr vegerya bû û, çawa dibêjin, şûrê wî ç’ep-rast dibirî. Kesekî newêribû bigotaê, wekî ji vira rabe, here dera han. Û dilê wî çawa dixwest, usa jî dikir. Em, şagirt, dikutan, mera dida ç’êra, dilê wî dixwest — ders derbaz dikir, nedixwest — derbaz nedikir. Ne dîrêktor, ne serwêrê para hînbûnê newêribûn dengê xwe jêra bikin, wexta tiştek bigotanê, ese şer pêşda dihat. Çawa tevgelê şêr para xwendina cimetîê jî tişt nedigotê yanê jî wexta digotnê, gotina wan bendî tiştekî hesab nedikir û dilê wî çawa dixwest, usa jî dikir.

         Em gelekî jê ditirsyan. Eger ji dersa der em nava gundda jî rastî wî dihatin, çawa dibêjin, vêrsekê jê dûr direvyan. Û wexta ewî ew rewa me bidîta, sibetirê mektebêda heqê me dihate der.

         — Qema min, çira tu duh ç’ev min ketî revî? Ne tu kurekî aqilî, zanî, wekî ne ku gotî ji dersdarê xwe birevin, lê nêzîkî wî bin, silavê bidnê, — ewî ha digot, milê meye jarik digirt, çiqas him-zora wî hebû, pê tilya mezin û beranî tamar diguvaştin. Dibû qaje-qaja me, û em mînanî mirîşka ber dimelisîn. — Pî, tu rya Xwedê ketî, çira dikî qare-qar? Qe min destê xwe daye te? Neke qare-qar, qama min, dengê teê bikeve, heyfa wî dengê teyî zîz, — digot û dha qewîn tamarê milê me diguvaşt. De were jêra bêje, wekî bona çi dikî qare-qar. Tê çi bêjêyî û çawa bêjêyî, wexta ji dest eşe pakî xeberdan jî te nabe, gazî Xwedê dikî deqekê zû ji nav dest-pîê wî bêxwedêyî derêy, azabî.

         Eva wî çaxî bû, gava te neheqî nekiribû, çawa dibêjin, sûc-gunê te tunebû. Lê wexta yekî me rastîê neheqî dikir, kap dilîst û ewî jî didît, wî çaxî ne bi xwezil li me! Ewî usa dikir, wekî şîrê hevtrojî pozê mera danî. Gele cara qama wî lêdanê nedihat, destpê dikir em digestin. Bexwedê-bêxweda usa digest, wekî dewsa wê hevtya dihate kivşê.

         A, «dersdarekî» usa dersa terîqê û dinêzanebûnê dida me. Dinêzanebûn û terîqa belengaz! Mînanî me ew jî destê wîda ketibûne xeta Xwedê. Qe nizanim ewî çawa ders dida me yanê qerfê xwe terîqê û dinêzanebûnê dikir. Çawa hate gotinê, xwexwa yekî bilindî serxwe bû. Her destekî wî weke refikekê bû. Û wexta nêzîkî xerîtê dibû, dixwest, em bêjin, cîê Avstrîaê nîşan bide, destê xweyî rastêyî mînanî refika ser temamya Yêvropaê, lo hela êpêce erdê Asîaê jî digerand û digot:

         — A, Avstrîa dikeve van dera.

         Şagirto, belengazo, de were zanibe, wekî erdê Avstrîaê kijane, derkeve kîderê.

         Wan sala kitêbêd meye dersa jî tunebûn. Em bi şirovekirina dersdara dersa hîn dibûn. Çi ku dersxanêda kete serê me, ew bû. Ji tirsa wî û rûê şirovekirina wîye xirabda ji dersê wî tu tiştek nedikete serê me. Em nikaribûn dersê wî hînbûna. Û wexta ders dipirsî û me nikaribû caba xwe bida, destpê dikir em bi borkî dikutan.

         Rojekê jî mînanî hercar gazî şagirtekî kir dersa terîqa dinya kevn jê pirsî. Ewî şagirtî nikaribû caba xwe bide. Ew ber textê nivîsarê da seknandinê. Gazî yekî mayîn kir. Evê te jî nikaribû cabê bide. Eva jî ber texte da seknandinê. Herneyse, gazî şagirtê komê gişka kir, kesekî nikaribû şirovekira û temam ber textê nivîsarê dane seknandinê. Nava meda her tenê qîzek hebû. Gazî wê jî kir. Ewê jî nikaribû ders şirovekira. Ew jî da seknandinê. Sirê gihîşte min. Gazî min jî kir. Ê, ez belengazê Xwedê, çi zanim? Min jî tu tiştek nikaribû bigota. Ez jî kutasya cêrge dame seknandinê.

         (Wî çaxî koma meda gişk, bawer bikî, xortê gihîştî bûn. Çend sala komêda mabûn û ez çûbûm, gihîştibûme wan. Lê emirda ez ji wan gişka biç’ûktir bûm, him jî ç’iv-ç’înê xweda yekî biç’ûkî, belengaz bûm).

         Û ewî destpêkir yek hev şagirt kutan. Çawa dikute, çawa dikute! Ber disekine, arxayîn dike, şîrq sîlê didê, paşê dide ber pihîna. Wexta dilê wî rehet nabe, davêje erdê, porê wî digre, serê wî hildibire, erdê dixe. Yek hev dikute, dide ç’êra û dide rûniştandinê. Qare-qareke usa geda xistye, her bira Xwedê zanibe. Paşî kutanê şagirt cîê xweda rûdinên û digrîn. (Lê usa wana dixe, wekî cîkî wan xûn nebe). Hey dikute, dide rûniştandinê û sirê bere-bere nêzîkî min dibe. Çiqas sirê nêzîkî min dibe, ez ewqasî zef ditirsim. Cîê xweda sekinîme, lê mînanî lerizoka nava avê dilerizim. Ez difikirim, wekî ew min jî mînanî gedê mayîn bikute, ezê bimrim. Ez nikarim ber wê kutanê teyaxkim.

         Sirê gihîşte wê qîzê. Ew jî cîwar kuta û cîê wêda da rûniştandinê.

         Ez tenê ber textê nivîsarê mame. Nêzîkî min bû. Bînfişk pê ketye, ç’ev lê fire bûne, kef dêv ketye. Mirûzê wî tenê bese, wekî merî jê ziravqetî bibe. Ji qewata min dere bêjim, wekî wî çaxî halê min çawa bû. Min her tenê tê derxist, wekî ancax ser linga disekinim. Lê wey li wê seknandinê! Usa dilerizim, tê bêjî hişkya orta Xaç û Xidirnevîda pêxas ser berfê sekinîme û diricifînim. Ber min sekinye, ç’evê xwe kutane ç’evê min, fişke-fişka wîye, lê min naxe. Ez nikarim gele wede ç’evê wî binihêrim. Bêhimdî xwe demekê serê xwe berjêr dikim. Lê her tenê demekê. Bin ç’evara destê wî dinihêrim. Tirsa min ew destin. Gelo wê kengê ji cî bihejin û şîrqînîê sûrtê min bînin? Lê destê wî ji cî nahejin. Ez nizanim çiqas wede usa derbaz bû — deqek, dudu… Tê bêjî ez dêrî bûme. Her tenê wextekê dengê wî min tesele bû:

         — Te îdî bela xwe dîtye, mala te şewitye. Eva tera cezaê lapî girane. Tu bizdyayî. Ez destê xwe nadme te, here cîê xweda rûnê. Lê careke mayîn dersa xwe pakî hînbe, yanê na tu zanî ezê çi bînme serê te.

         Ez ji guhê xwe bawer nakim û nikarim ji cîê xwe bileqim. Ew zulma min ber ç’evê xwe dît û aha bê kutan-lêdan jê xilazbim… Ez nikarin vê yekê bawer bikim. Lema jî cîê xweda sekinîme û nikarim bilipitim.

         Gava ewî dît, wekî ez ji cî nalipitim, tê bêjî halê min tex’mîn kir, xwexwa milê min girt, ez birim cîê minda dame rûniştandinê. Paşê çû cîê xweda rûnişt, cix’are kişand.

         Gedê hevalê min hey digrîn, hey jî bin ç’evara min dinihêrin û ber xweda dikenin. Lê ez guh nadme ser kenê wan. Raste, kenê wan min keder tê, lê bona min ya sereke ewe, wekî ji wê xezebê aha hêsa aza bûme, nehatime kutanê. Hey jî pêra dîsa bawer nakim. Min tirê wê nha ji cîê xwe rabe, ew, çi ku anye serê şagirtê mayîn, wê bîne serê min jî. Û bin ç’evara wî dinihêrim. Lê ew ji cîê xwe ranabe û tê bêjî hêrsa wî jî bere-bere datîne.

         Ez nikarim bifikirim, wekî ewî gelo bona çi ez nekutam. Her min dilê xweda hezar carî gazî Xwedê dikir, wekî ji cîê xwe ranebe, berbi min neê. Wekî vê carê jî berbi min bê, ezê îdî bi cî bimrim. Na, na, nikarim ber wê kutana wî teyaxkim.

         Tê bêjî zane, berbi min bê, tiştekê bê serê min. Lema ji cîê xwe nalipite, berbi min naê. Lê min xwe qincilandye ser hev, piş pişta gedê pêşîê rûniştî xwe veşartye, wekî wîva neême kivşê, ber ç’evê wî nekevim.

         Xulese, çiqas çû girîê geda kêm bû. Mînanî berê bare-bara wan nîbû. Hey car-cara vedigeryan, alîê min dinihêrîn, meymûnîk dikirin û bin pozê xweda dikenyan. Lê usa dikirin, wekî ew nevîne.

         Dersxana meda gedekî berzeq hebû. Te bikuşta jî, wê gilîê xwe bigota. Ewî gedeyî berxwe neda, hilda ha gotê:

         — Te çira em gişk kutan, lê destê xwe neda filankesê? (filankes jî ez bûm).

         Gedê mayîn serê xwe hilbirîn, hesirê xwe temiz kirin, alîê wî nihêrîn, çiqas çi dibêje yanê çi dike. Ziravê min qetya. Min tirê wê nha rabe, bê, min bikute. Lê ewî qulapa bi sirê cix’arê xist, dîna xwe da min û îdî bê hêrs gotê:

         — Çira te nedît, mala wî şewitîbû? Ew bizdya bû, reng lê çûbû, spîç’olekî bûbû, ruhê wî hatibû serê poz sekinî bû. Min tepek jî lêda, ji cî ranedibû. Wexta tiştek lê bihata, wê ewî kelaxî, mirî ser min merî hesavkirana… Çi ku ewî dît, ew jî jêra bese…

         Ser vê gotina wî pîrqîn kete şagirta, kenyan, kutana xweye demekê pêşda bîr kirin û her yekî alîê xweda (dibe ji ç’evnebarîê) tenek, niç’ik min xistin. Ew jî dikenya û dengê xwe gedara nedikir. Lê min guh nedida ser wan ten, niç’a. Ez ji wê zulmê, ku ber ç’evê min qewimî û dikaribû bihata serê min, xilaz bûbûm. Eva bona min bextewarya lape mezin bû. Bextewarî bû, wekî «dersdar» cîê balesebeb şagirt nekutabû.

* * *

         Her tenê du dersxanêd mekteba gundê me hebûn. Hilbet, wan herdu otaxa têra hevt koma nedikir. (Mekteba gundê me mekteba hevtsale bû û ji koma pêncada şagirtê gundê cînar jî dihatne mekteba me, çimkî wî gundîda mekteba êlêmêntar hebû). Raste, ders bi du sirya dihatne derbazkirinê, lê dîsa hesab yek bû, wan herdu otaxa têrê nedikir. Lema jî çend otax û odêd gundya kirê dikirin û wanda ders derbaz dikirin.

         Ew herdu dersxanêd mektebê ser hevva bûn, dha rast ji yekê diçûne ya mayîn. Derê mektebê erdêva bû, pêpelîng tunebû, carekêra te ji derva pêdikire hundurê dersxana pêşin. Sivdera wê tunebû, carekêra derê dersxanê vedibû. Kêlekê hîmê çend dersxana avîtibûnê, lê şêr nehîştibû wana çêkin, kuta bikin. Ew herdu dersxana jî lezo-bezo hazirkiribûn, lema jî pêra negîhandibûn sivderê çêkin. Ê, wextê şêrda mecal ku hatibûn, wekî mektebêra sivderê çêkin yanê otaxê teze serda zêdekin?

         Heyata mektebê êpêce fire bû û şînkayî jî bol lê şîn dibû. Heyat vekirî bû, dorê sûr tunebû. Gele cara guhdirêj, pez, berx, golikê gundya diketne heyata mektebê û diç’êryan. Wexta dersdara eva yeka didîtin, şagirtek dişandin, wekî berî wan heywana bide, ji heyatê derxe. Lê wexta nedidîtin, ew heywan wêderê ewqas wext diç’êryan, hetanî têr dixwarin, xwexwa derdiketin, diçûn yanê jî wexta navdersa şagirt derdiketin derva, berî wan didan.

         Dersxana me ya pêşin bû. Ji dersxana me diçûne ya mayîn. Zengilê mektebê gîsnekî kotanêyî kevn bû, dervava, ber derê dersxana me dîwêrva darda kiribûn. Her tenê seheta dersdarekî me hebû. Wexta ewî mektebê bûya û bidîta, wekî wextê navdersêye, yek me dişand, wekî zengil lêxe. Em diçûn, me kevirek hildida û wî gîsnî dixist. Dibû ç’inge-ç’ing, deng ne ku tenê dikete wan herdu dersxana, lê usa jî wan otaxêd gundyaye dûr, ku kirê kiribûn û wanda ders derbaz dikirin. Lê wextê ew dersdar ne wêderê bûya, dersdarêd mayîn kengê tex’mîn dikirin, wî çaxî jî dikirne navders. Diqewimî xanekêda dibû navders, lê dersxana mayînda hela ders pêşda diçû.

         Dersdarekî me hebû, dersê zimanê ermenî dida. Wexta dersê ewî mera her tenê ermenî xeber dida, lê navdersada mera kurmancî xeber dida. Em usa hînî vê yekê bûbûn, wekî me jî tu cara wextê navdersa jêra ermenî xeber nedida. Lê wexta dersa, hizdikî ewî kurmancî jî ji me bipirsya, hesab yek bû, me her tenê bi ermenî caba wî dida.

         — Kuro, ne ez tera kurmancî xeber didim, tu çira minra ermenî xeber didî? — ewî digote me. Lê em usa hîn bûbûn: paşê vê gotina wî jî me bi ermenî caba wî dida. Gele cara ser vê yekê hêrsa wî radibû û ewî sîleke cîwar dida bin guhê me.

         Xeysetekî wî dinê jî hebû: wexta gazî şagirtekî dikir, ders jê dipirsî û ewî nikaribûya cabê bide, ber textê nivîsarê dida seknandinê, gazî şagirtekî mayîn dikir. Û eger evê kutasîê rast cab bida, digotê, wekî sîlekê şagirtê pêşîêxe, ku nikaribûye cabê bide. Lê eger gazî çend şagirta dikir û wana nikaribûn cabê bidin, ew didane rêzê û ewqas wext gazî şagirtê mayîn dikir, hetanî yekî rast cab dida. Û ewê rast cab dida destpê dikir sêrîda her yek şemaqek didaê. Lê ewê, ku hatne kutanê, paşê ese heyfa xwe hildidan (hilbet, ne dersxanêda). Wextê navdersa yanê jî nava gundda dikirne çemê û didane nava ç’eva. Lema jî gele cara ew şagirt, ku rind hîn dibûn, ditirsyan rast cabê bidin. Wana dixwest yek yanê jî dersdar bi xwe şemaqê wanxe, ne ku paşê ji alîê ewê kutayîda cîwar bêne kutanê.

         Rojekê jî, wexta dersa wîye bi sirê, ewî gazî şagirtekî kir, wekî cumla ser texteye nivîsî analîz bike. (Dersa zimanê ermenî bû, analîzkirina cumlê bû). Şagirt yekî girî qemerî bi gewde bû. Çend bira bûn, yek ji yekî serxwetir bû. Ê, qe yekî diwêribû xwe têkira hevalê wî? Şagirt gişk ji wî û bira ditirsyan. Xwexwa yekî gelekî serxwe bû. Hemîn kesî zor wî nedikir, lê, wextê em bêjin, şagirtê emirda dha mezin hevekî dilê wî keta, bira dihatne piştê û bela wî didanê. Rind hîn nedibû (îlahî dersê zimanê ermenî), lê serkarî temamya komê dikir. Wexta yekî bixwesta teslîmî wî nebe, ew û birava digihîştnê, têr dikutan, mest dikirin û dikirne bin qolê xwe. Birê wî komêd başqe-başqeda hîn dibûn, usa kiribûn, wekî temamya mektebê kiribûne bin qolê xwe, çawa dixwestin, usa jî dikirin.

         Wê rojê jî ewî hevaldersê me nikaribû cumlê analîz bike. Dersdar gazî min kir. Tê kivşê ewî jî zanibû, wekî ew û birava çi tînine serê me û em çiqasî ji wan ditirsin, berî cabdayînê hilda ha gote min:

         — Ez zanim, tu dikarî analîz bikî. Wexta te analîz nekir, nexwezil bi te… Ezê usa bikim, wekî serê te ji zikê te nermtirbe.

         Ez ji serê xwe gelekî tirsyam (wê usa jî bikira, cîwar ez bikutama) û min qirar kir çawa lazime analîz bikim. Cenimêda, çi dibe, bira bibe. Min kils hilda û destpêkir rast analîz kir, kuta kir, kils danî cî û bêy îzndayîna dersdar xwest zû herim, cîê xweda rûnêm.

         Dersdar nîvê rê ez dame seknandinê. Guhê min girt, ez birim ber wî şagirtî dame seknandinê.

         — De, nha sîleke cîwar bidê, — gote min û guhê min berda.

         Min zanibû, wekî lênedim, ezê bême kutanê. Alîkîva jî min dixwest usa bikim, wekî ew şagirt nebe dijminê min, her tiştî fem bike, wekî ez wê yekê bêy dilê xwe dikim. Lema jî min sîleke sist lêda.

         — Ez tera divêjim, sîleke usa bidê, wekî agir ber ç’evê wî bipekin, — gote min û guhê min kişand. — Yanê na, ezê evî guhê te kokêva rakim.

         Tajanê da navdilê min. Û min qirar kir: cenime du gor, çi dibe, bira bibe. Min xwe da ser alîkî û sîleke zex’m da sûretê hevalê xwe. Hema wê demê bû ç’irîna dêrî, vebû, serê guhdirêjekê hate kivşê.

         — Bêxweyê, bêxweyî, çawa zanibû hevalê wî dikutin, hatye hewarê, — dersdar bi ken, bi kurmancî got.

         Bû pîrqînya komê, kenya. Lê hevaldersê min soro-moro bûbû, serê xwe kiribû ber xwe.

         Tirsa kutana wî dilê minda bû. Lema kenê min nedihat. Em herdu, mînanî du gunekara, ber textê nivîsarê sekinîbûn. Gişk dikenyan, lê min nizanibu çi bikira. Guhdirêj ne pêşda dihat, ne jî şûnda diçû.

         Dersdar xweş-xweş dikenya û, tê bêjî, em bîr kiribûn. Û gava nişkêva ç’evê wî me ket, hilda ha gote hevaldersê min:

         — Kuro, here hevalê xwera bêje, bira pakî bihêle, here, yanê na, filankesê (filankes jî ez bûm) bê, sîlekê bide ber guhê wî jî.

         Eva jî bi kurmancî got. Kenê şagirta dersxana ser xwera avît. Ew jî dikenya, ji zerpa ken hêsir ji ç’evê wî dihatin û pê destmalê temiz dikir.

         Xulese, gava dît, wekî gelekî ji temê dertê, xwexwa çû çoş kir, k’er ji ber derê mektebê dûrxist. Heta ew vegerya em herdu çûn, cîê xweda rûniştin.

         Tirsa kutanê dilê minda bû. Ez hîvîê bûm, wekî wexta navdersê hevaldersê minê bela min bidê. Lema jî mirûzkirî cîda rûniştibûm, tevî hevala nedikenyam.

         Navdersêda ez ji cîê xwe ranebûm. Ew hevaldersê min xwexwa hat, nêzîkî min bû û hêdî gote min:

         — Ez zanim, te nedixwest min xista. Lema jî ez dengê xwe tera nakim. Virhada tu îdî hevalê minî û wexta yek kêfa tekeve, bêje min, ezê bela wî bidmê.

         Û rastîê jî wê rojêda ez û wî bûne hevalê heve nêzîk. Ê, ji tirsa wî qe yekî diwêribû minra bigota pozka sola te xare? (Sol minra ku hatibûn, cote çarixê qetyayî lingê minda bûn).

         Ev serhatya guhdirêjê gundda jî bela bûbû. Gundya digotin û dikenyan. Lê bavê ewî hevaldersê min, wekî merîkî gundê meyî (ne ku tenê gundê me) lapî maqûl û hevekî jî laqirçî bû, bin simêlê zerda dikenya û digot:

         — Ê, dive guhdirêj hatye, wekî heve aqil bike serê wî dersdarî bona virhada tiştê usa neke.

Wênekêş Arif Sevinç.