RIHÎNA BIRATÎÊDA

 

 

RIHÎNA  BIRATÎÊDA

  

         Gund li eteka ç’îê bû. Binelîêd wî xurû kurd bûn. Ew gundê serekê êlê Temir     begê bû. Dorêd gundêd kurda û ermenya bûn. Ermenî û kurdêd wan gunda dost û kirîvê hev bûn, timê çûyîn-hatina wan li hev hebû. Wexta merîk li gundê ermenya dimir, kurd diçûne hewarîê. Ermenî jî usa bûn, hertim diçûne ser şîn û şayê kurda. Rojêd ox’irmê giranda mînanî bira pişta hev disekinîn, alî hev dikirin. Serê kal-bavada neqewimî bû, wekî dilsarî biketa orta wan. Hevra mînanî bira bûn: diqewimî cerdê davît ser gundekî, gundêd ermenya û kurdaye dorê dihatne hewarê, tevayî didane pey cerdê, cerdbaşyara dikirne şer û hetanî talan venegerandana, berê xwe nedidane malê xwe. Çend cara bûbû, qewimî bû, wekî kurda bona talanê ermenya dabûne pey cerdê, kiribûne şer û merî unda kiribûn. Ermenî jî mînanî şûrekî dudev piş kurda sekinî bûn û gele mêrê wan hatibûn kuştinê, wexta talanê kurda paşda anîbûn.

         Lema jî cerdbaşya îdî ewqasî turuş nedikirin ser sya wan gunda kevin. Kurda û ermenya ew ç’evtirsandî kiribûn.

         Gundê kurdada qebîlek dima. Merîne dûreşer bûn, lê wexta dibû «Roja bavo-bavo», her mêrekî wan beramberî bîst mêra bû. Serekê qebîlê Temir beg bû. Gişka gilîê Temir begda bûn, wekî wî bigota bimrin, wê bimrana, wî bigota bimînin, wê bimana. Mêrekî xîret bû, bona namûsê mirî bû. Ew bû, kurekî wî bû, zewicandibû, ew çend meh bû bûk syar kiribû anî bû. Gilî-gotinê gund temam destê Temir begda bûn. Merîkî aqilî dinêdîtî bû: çend cara çûbû derketibû Stenbolê, temamya Romê gerya bû. Xwexwa jî merîkî xwendî bû, çend sala çû medresê, rind haj baê dinê hebû. Merîkî xweyê sozê xwe bû: wekî sozê tiştekî bida, serê xwe jî bida, wê banya sêrî. Pêra jî heq bû. Raste, serkarê qebîlê bû, lê neheqî kesî nedikir. Ew gundê ermenya jî teslîmî wî dibûn, dha rast bin qolê wîda bûn. Ç’evekî gelekî qenc ermenya dinihêrî, ji tirsa wî qe yekî qutar dikir ç’evê xirab malê ermenya, hebûna wan binihêre? Wekî yekî tiştekî kirêt bikra, rojtira mayîn berî didaê, ji nav qebîla xwe, gundê xwe, êla xwe derdixist. Û ewî çend merîê usaye nepak ji nav êla xwe derxisribûn. Eva bona yêd mayîn bûbû ders.

         Gele begê mayîn hevsûdya wî dikirin, wekî êla wîda xirabî zef kêm dibe, merivê êlê mînanî neferê maleke mezin hevra tifaqin. Ew yek çend beg û ax’ê cînare xwedêjêstendî xweş nedihat, wekî Temir beg ewqasî qedrê ermenya zane, nahêle merîê çepel xirabya ermenya bikin.

         — Babao, hindik maye Temir beg xaçekî stûê xweda dardake, bibe xaçparêz, — wana digot.

         Hilbet, gilîê ha diçûn diketne guhê Temir begê. Em bêjin, beg û ax’a jî qestîka cîê usa digotin, wekî wan gilya wê ese bigihînine Temir begê. Evê te, wexta gilîê ha dibihîst, bin simêlava dikenya, lê dengê xwe nedikir. Dima heta êvarê. Wexta ode berev dibû, ewî pêşîê derheqa gilîê bihîstîda hazirara digot û îdî hîvya caba wan nedima, çika ewê çi qîmetî bidne wan gotina, serê xwe hildibirî, mînanî teyra jorda li hazira dinihêrî û giran-giran xeber dida:

         — Ewe aqilsivikin, fem nakin, wekî yazya wan herdu cimeta mînanî heve. Vê gavê Rom mera divê elaxêr, mera pişo-pişo dike, wekî em û ermenî negihîjne hev. Çimkî ew rind zane: kurd û ermenî ku gihîştine hev, Rom ber wan tap nake. Lema jî ew her tiştî dike, wekî xirabîê têke orta me, me rake rûê hev, wekî ew jî alîkî bisekine û me bikene. Eva çendik-çend salin bav û kalê me û ermenya tevayî ser vî erdî derbaz kirine. Qe carekê ketye guhê we, wekî ermenya xirabya me kiribe? Welle ez serê bavê xwekim, paşê serê bavê cimeta rûniştîkim, yek ez bi xweme, min tiştekî usa nebihîstye. Ê, em çawa bikin, wekî dînê me, donê me ne yeke? Bira dînê wan wan helalbe, dînê me jî me helalbe. Xwedê hevînî, ev gire-girê Romê, wekî ser dînê mene, kêm xirabya, nepakya mera dikin? Lo wekî hûn dixwezin rastya Xwedê zanibin, ew merîê, ku derheqa miletê xweda difikire, karê miletê xwe dixweze, wê ne ku dijmina, lê wê dosta, xêrxaza miletê xwera qazancke. Milet jî bi hesabê kutasîê mînanî malêye. Dijminê malê gelek bûn rinde yanê dostê malê? Îlahî miletê biç’ûk, miletê mînanî miletê meyî bindest. Îzna me tune dijminê me hebin, ne dijminê ç’ûk, ne jî dijminê mezin. Mesela cimeta me divêje: «Bira mişk jî nebe dijminê merya». Wexta mişkî dijminbe, xewêda dikare ç’evê merya derîne.

         Ewî ha digot, vedigerya rind dîna xwe dida hazira, dixwest pê bihese, çika gilîê wî çi hukumî ser wan dihêle, bi hemdî xwe qutya cix’arê ji bin belgîê berpala xwe derdixist, titûna têda bîn dikir, kax’azekî xasî birî derdixist, heve titûn dikire navê, dipêç’a, pê lêva kax’az şil dikir, heva dikir, cix’ara pêç’ayî dida ser lêvê xwe, kevir-heste derdixist, pîşo dida ser, pê kevir-heste lêdida, pirîskê pîşo digirt, paşê piv dikirê, agirê wê hevekî geş dikir û pê cix’ara xwe vêdixist. Ewî bi hewas eva yeka dikir. Şîrin-şîrin qulapek-dudu cix’arê dida, dû ser serê xwe dikire xelaq û careke mayîn bi hemdî xwe xeberdana xwe pêşda dibir.

         — Ew beg û ax’aê meye evsene ne ku tenê dijminê ermenyane, lê usa jî dijminê cimeta me bi xwene. Ewana avê dikine ser aşê dijmin, dutîretîê dikine orta kurda û ermenya û bi wî teherî şuxulê neyar hê didine sivikkirinê. Ewana nizanin, wekî em kurdê ewqas wext Romêra dest bidin, hetanî ermenî hebin. Hema ku ermenî ji ortê çûn, Romê vê carê vegere ser me, koka me bîne. Ez ji mirya, hûn ji zêndya, van gilîê min bîr nekin. Lê gerekê hişê me û serkarê ermenya hebe, wekî vê yekê tex’mîn bikin û zanibin, kîye dostê me, kîye dijminê me. Ew aqilsivikê me nikarin vê yekê fem bikin. Wana tirê Romê hertim mera ha dostbe. Nha mera doste, çimkî em lê lazimin. Lê sive, dusive… Gerekî merî tenê derheqa roja îroyînda nefikire. Yekî derheqa roja sibêda nefikirî, ji mirîê gora xirabtire. Lê roja me û ermenyaye sivê hevdura girêdayîye. Raste, çawa nava ax’a û begê meda, usa jî nava serkarê wanda hineke kêmaqil hene û telebextra gele cara wanra li hev tê dilminayê bikne orta wan herdu mileta. Hûn zanin, min Rom lingekî lihevdaye, cî nemaye ez neçûme. Ez serê camêrê rûniştîkim, min herdera dîtye û ez hatime bawerkirinê: Romêda dostê kurdaye lape amin ermenîne. Raste, dînê me, donê me ne yeke, lê yazya me yeke. Em herdu ser erdekî dimînin, gele erf-edet û xeysetê me mînanî hevin û tek dijmineke me heye. Ew Roma Reşe.

         Hazira xwe ker dikirin û guh didanê. Wana zanibû, wekî Temir beg beredî xeber nade, ew bawerbûna wîye. Û ew ne ku tenê ha xeber dide, lê emirda jî nava şuxulda jî wê yekê îzbat dike. Wana zanibû, wekî ew dixweze ç’evê wî kulêkeve, her tenê qulixçîê Romê nekeve. Lê ewî ew eynata xwe nîşan nedida, çawa lazim bû ew qebûl dikirin û verê dikirin.

         — Cîê balesebeb ez çira dijminekî zêde qazanc bikim, — paşî verêkirina wan digote merîê xweyî nêzîk. — Ya dila bira diladabe. Wexta cî hat, roj hat, wî çaxî gotî merî bide kivşê, wekî berxê kîjan kozêye.

         Rastîê jî, Temir beg ne tenê zimên, aqilda serxwe bû, lê usa jî mêrekî mêrxas bû.

         Çend cara qewimî bû, wexta dijmina xwestibûn wî qelskin, lê hertim sekesiz bûbûn. Go garekê mêşeda hirç’ rastpêtê. Temir begî tenê bûye, ç’ek cem tunebûye. Hirç’ ku xwe xurûş dike, evê te xwe şaş nake, tepelika hirç’ê hişk digre. Dibe urîna hirç’ê, devê xwe jev dike. Temir beg pê destekî tepelika wê digre, destê xweyî mayîn hetanî zendê dixirpişîne gewrya hirç’ê. Vix’e-vix’ hirç’ê dikeve, dixeniqe. Hirç’ê wêderê dihêle, tê gund, lawikara dibêje, erebê girêdin, herin cendekê hirç’ê barkin bînin. Go mîreta-mîret weke gakî bû. Wexta cendekê wê tînin gund, gund-gundîtî lê top dibin û ecêbmayî dimînin, wekî Temir begê çawa tenê karibûye wê hirç’a terikî bixeniqîne.

         Hertim êvarê mêrê gund li oda wî top dibûn. Hilbet, cîê her yekî kivşkirî bû, belgî didane berpala xwe û serpîê odê rêzê rûdiniştin. Temir beg serê jorê rûdinişt, belgîê qastûkî berpalê. Şîv danîn, xwera qise, mijûlî dikirin. Çiqas pirsêd emrê gunde ferz hebûna, wê odêda bi destê Temir begê dihatne safîkirinê. Û qirara wana qirar bû. Bira Xwedê yekî bistenda ew biteribanda, Temir begê ya nemayî banya sêrî. Diqewimî dilminayî dikete orta gundya. Temir beg ku biketa ortê, eseyî ew dilminayî dihate hildanê. Gişka qedrê wî digirtin ne ku tenê çawa serekê gund, qebîla wan, lê usa jî çawa merîkî zane, xêrxaz. Ermenya jî bêhesab qedrê wî zanibûn. Gele cara dihatne pey, dibirin bona dijminaya, ku orta wanda hebû, bide hildanê. Û Temir beg bi hizkirin diçû, ese ew şuxul danî sêrî, paşê bi dilekî baristan vedigerya malê.

         Malê dinêda ne ewqasî dewletî bû.

         — De Xwedê çi kirye risq, — digot û havjya xwe tu kesî nedanî. Ji mala xwe, ji hebûna xwe razî bû. Gundda gele mal hebûn, wekî ji wî dewletîtir bûn, lê ewî qe carekê nedida kivşê, ku hevsûdya wan dike.

         — Her kes risqê xwe dixwe. Û bira her yekî lê helalbe, — wexta odêda gilî dihate ser hebûnê, ewî digot. — Ked, ku heram bû, bêlezete. Gunê min xêrbe, pêşya webe, dûrî tiştê heram herin. Tiştê heram wê ese ç’evê meryara bê. Qe ji şuxulê qenc rindtir darê-dinêda tişt tune. Gava êvarê serê xwe didî ser belgî, şuxulê roja derbazbûyî tînî bîra xwe, nava wanda tiştekî qenc dibînî, dilê te baristan dibe û hetanî sibê rehet radizêy. Xwezila min wî merivî, ku xwera vî hesabî bike. Yekîk ev hesab xwera kir, ew ji dinê dibe.

         Oda wî mînanî mekteba bû. Zarê binpya odêda rûniştî dibûne guhdarê tiştê qenc, bi ruhê baş dihatne terbyetkirinê. Tirsa wî yekî newêribû gilîkî netê yanê meseleke xirab bêje. Wê her tenê vegerya ser, avrûke tûj bidaê. Ew jî bes bû. Ewî, ku gilîê netê anîbû ortê, pêra-pêra xwe ker dikir. Paşî kerbûna wî Temir begê giran-giran xeber dida.

         — Gotî merî zanibe kîderê çi bêje. Nava cimha mêrada gotî gilîê usa bêne gotinê, ku hinkûfî camêrê rûniştî bin. Lê wexta zaro hazirin, gotî xeberdana xweda dha fesalbin, çimkî guhê zara ser gilî-gotinêd mezinane. Mezina çi got, ew usa jî têne terbyetkirinê. Em gerekê wê yekê tu cara bîr nekin.

         Gundda degme xirabî dibû. Wexta dibû jî, Temir begê nedihîşt qulixçîê Romê bikevne nava şuxulê gundê wî, dha rast ewî nedihîşt, wekî gilî here bigihîje guhê wan.

         — Em çiqas ji wana dûr bin, ewqasî başe, — digot û çend merîê aqilê wî jê bibirya, dibire oda xwe û tevayî qirar dikirin, wekî çi bikin. Û nava çend rojada pirs safî dikirin, eger dizî bûbûya, diz belû dikirin û bela wî didanê, eger dijminayî ketibûya orta cînara, navçîgarî dikirin, ew hevdanîn û şuxul didane rastkirinê.

         Her tenê wî çaxî qulixçîê Romê wî gundî diqesidîn, wexta lazim bûya xerc-xeracê dewletê berevkirana. Hela berî hatina qulixçîê Romê ewî gundyara digot:

         — Em çiqasî wan nepaka zû verêkin, ewqasî başe. Wekî ew sehetekê jî zû ji gund bicemin herin, bona kara meye. Dîtina gur ox’ire, nedîtin ji hemûşka çêtire. Xwedê ox’irê ji wana bistîne, rûvîê reş pêşya wanbe, wexta gelekî gindda bimînin, te hew nihêrî nepakîê xwe kirin. Ê, çira em usa bikin. Hesab yeke, emê bidin, dha rind nabe em zû bidin û kêm ç’evê me wan nepaka keve?

         Dîwan jî ji Temir begê razî bû. Gundê wî wextêda xerc-xerac didan, wan gundada xirabî nedibûn. Hilbet, eva kutasîê ewqasî jî qulixçîê Romêra dest nedida. Wana dixwest, wekî wan gundada tiştek biqewime, ew bikevin navê bona kemçekî bibin. Lê wexta wandera xirabî nedibû yanê ew pê nedihesyan, çi karibûn bikrana. Temir beg jî merîkî aqilî, hemdî xwe bû. Wexta qulixçîê Romê dihatne gund, dibire mala xwe, wanra ezet-qulix dikir, paşê rê dadanî.

         — Ya dila bira diladabe, — paşî verêkirina wan wî digote camêrê dora xwe.

         Wan çend gundê kurda û ermenya bi serkarya wî wa bi edilî, tifaq debûr dikirin.

 

* * *

 

         Ew du sal bû dinya hev ketibû. Şerê dewleta bû. Pirîskê wê şerê mezin hatibûn gihîştibûne wan çend gundêd kurda û ermenya. Gele cahilê wan biribûne nizamê, xerc-xerac zêde kiribûn. Çûyîn-hatina qulixçîê Romê dha zêde bûbû. Rojê menya tiştekî dihatin û gele wext gundada diman. Lê dha gelekî diçûne gundêd ermenyaye cînar.

         — Fikra Roma Reşda tiştek heye, nizanim çye, — Temir begê digote merîê xweye nêzîk. — Xwedê xêrke, ew çira ewqasî diçin gundêd ermenya, wandera bîn dikin?

         Derbahar bû. Teze belekî ketibûne berfê, gava bes bela bû, wekî Rom li ermenya hatye xezebê û ermenîê deştê qir dike.

         Çawa eva gilya kete guhê Temir begê, ewî gazî çend rîspîê gunda kir, anî oda xwe.

         — Hûn zanin berê-berda em û ermenî kirîvê hevin, — ewî giran-giran gote hazira. — Me ber hevda xûn rêtye. Çiqas cara qewimye bona talanê me ermenya serê xwe dane, ser şîn-şayê me bûn, rojê ox’irmê giranda mînanî birê helal pişta me sekinîne. Nha Roma Reş wê cimeta am û tam hatye xezebê, qir dike. Çend beg û ax’ê meye aqilsivik jî bûne defçîê Romê, tevî qira ermenya dibin. Em ne ku tenê gotî tevî wî qetlê nebin, lê gerekê her teherî ermenya xweykin, alîkarîê bidne wan. Raste, qewata me çend gunda dere, wekî pêşya Roma Reş têkne şer. Lê em borcdarin ermenya sitarkin, wexta lazimbe, mînanî bira pişta wan bisekinin. Min hertim wera gotye: dijminê me jî, ermenya jî her tenê hukumeta Romêye. Ewê îro ermenî qir kirin, wê sivê jî rave me qir bike. Nha em gotî çi bikin. Berê ewlin merya bişînin gundêd ermenya eşaretîê bidne wan bona haj xwe hebin. Û usa jî elametîê bidne wan, wekî ne ku tenê alîê meda arxayîn bin, lê usa jî wexta lazimbe dikarin gumana xwe bidne ser me. Ya mayîn, em xwexwa jî gotî haj xwe hebin, tivdîr bin. Maleke usa nav me tune, wekî ç’eka wê tunebe. Bira ç’ekê xwe hazir daynin. Te hew nihêrî gilî gihîşte şêr. Bira em haj xwe hebin. Ez ku bibihêm, wekî kurdekî weke misqalekê xirabya ermenya kir, ezê bi van desta wî bikujim. Lê wexta ermenî birevin, bên gundêd me, bixwezin xwe veşêrin, em gotî serê xwe bidin vê ox’irê, ç’ûk û mezinê wan usa veşêrin, xweykin, wekî bavê-bavê Romê jî bê, nikaribe bivîne. De herin, karê xwe bikin, van gilî-gotinêd min jî cimeta gundê xwera bêjin.

         Temir beg orta odêda hêrs-hêrs diçû, dihat û xeber dida. Kela dilê wî rabûbû, ç’ev lê fire bûbûn, cotkê enya wî tevhev bûbûn.

         Hazir rabûn, her yek alîkîda çû. Zûtirekê wana elametî dane ermenyêd gindêd cînar û wanra gotin, wekî kurdêd wê êlê nê ku tenê wê tevî qirkirina ermenya nabin, lê hazirin pişta wan bigrin û alîkarîê bidnê.

         Ew nehîke ç’ya bû, ji rê-dirba dûr, degme pêga eskerê Romê wêderê diket. Gumana Romê ser kurdêd wêderê bû, dixwest bi destî wan qira ermenya bîne. Bona wê yekê wê derbaharê qulixçîê Romê dha gelekî hatin û çûn. Timê diçûne mala Temir begê û ji navê hukumetê jê dixwestin, wekî ew qirkirina ermenîêd êla xwe bide teşkîlkirinê. Lê Temir begê belgîê nerm dida ber serê wan û ew verê dikir. Gelek cara hatin û çûn. Lê tiştek jê derneket. Rojekê jî qulixçîê Romê, gava dît, wekî Temir beg dîsa serra dixarîne, hilda gotê:

         — Temir beg, tê kivşê tu naxwazî destê xwe bidî wan kafira, ewê ku bûne cesûsê ûrisa û dixwazîn dîwana Alî-Osman welgerînin. Xwedê komeka terabe. Emê paşê hesab hildin, çika kê ber dewletêda çi kirye. Wekî usane, em mecbûrin esker jî ber şêr bînin vê nehîê bona fermana hukumetê biqedînin. Tu xwexwa jî zanî, wekî ew çi qezyaye mezinra girêdaye. Em pêşenyê sist dikin bona dijminê nava xweda bidne hildanê. Lê tu çawa qulixçîkî dewleta Ali-Osman, çawa merivekî surman naxwazî destê xwe bidî wan kafirê-kafira, wan cesûsê ûrisa, dijminê dewleta me?

         Temir begê bin ç’evara wî dinihêrî û fêlbazîê wî rind tex’mîn dikir. «Tu çiqasî kirêtî, — Temir beg dilê xweda derheqa wî qulixçîê Romêda difikirî. — Hûn temam jî usanin, yekî pak nava weda tune. Ç’evê we her tenê xirabîê û mirdarîêye».

         — Ez zanim, — qulixçîê Romê îdî zimanpenî dikir, — gilîkî te bese, wekî kurdêd vê êlê rabin û bela wan kafira bidnê. A, em hîvya wî gilîê tene, Temir beg. Dewleta Alî-Osman wê kirina te bîr nake. Ezê jî, çawa lazime, cem qaymeqam derheqa teda rind xeberdin. Ez soz didim te — eva gilya ku hate sêrî, tê ese ne tenê pêşkêşeke mezin bistînî, lê usa jî rutbê eskerîê bidne te û tê heta-hetayê xwera bêminet derbaz bikî. Lê xêr ku na, emê esker bînin, paşê îdî gazina kesekî nekî.

         Qulixçîê Romê ev cumla kutasîê bi gef got û ç’evê xwe kuta ç’evê Temir begê, xwest pê zanibe, çika gotina wî çi hukum hîşt.

         — Efendî, tu zanî ez ne mêrê tirsême, — Temir beg dengê xwe bilind kir û gotê. — Ne jî mêrê kemçame, hebûna min jî, şikir, ji serê min zêdetire. Çi dimîne derheqa eskerda, ew ser dilê weye, dixwazin bînin, naxwazin neyînin. Ez tera rast bêjim, — Temir beg îdî hêrs ketibû û dixwest pirsa rast bide dêst, — tu kurdekî êla min wê tevî qirkirina ermenya nabe. Em dostê kal-bavane, me nanê hev xwarye, ser şîn-şayê hev bûne, em nikarin wê yekê bikin. Ez fem nakin, wan belengaza çi kirye, gunê wan çye, wekî hukumet usa wan hatye xezebê? Gelo her tenê ew yek nîne, wekî ew ser dîn-donekî başqene? Na, efendî, tu ser ç’evara hatî, lê ez nikarim sozekî usa bidme te, ez nikarim cîê balesebeb merya rakme rûê hev.

         — Lê gumana hukumeta Alî-Osman ser te gelek bû. Te ew guman neanî sêrî. Tu vê yekê bîr neke, — qulixçîê Romê bi înk got û rabû, sekinî.

         — Tu qe min nede tirsandinê, — Temir beg jî rabû, sekinî. — Dikarî wan xebera cîkî mayîn bêjî. Vêderê ew derbaz nabin û ne jî tu ew merivî, ku dikaribî wan gilya minra bêjî. Wexta cî bê û lazimbe, ezê bêjim bona çi kurdêd êla min nikarin tevê wî şuxulê qetilê bin. Qama min, zef jî tu qulixçîyî, lê gotî kêm-zêde xeber nedî. Te îro vêderê gilîne usa gotin, ku devê te nakeve. Wekî tu mala minda nebûyayî, min zanibû çi teherî caba te bidim. Ez ne ew merivim, wekî tu radibî wan gilya didî dêst.

         — Min gilîê xirab tera negotye, — qulixçîê Romê îdî hevekî xwe vekişand. — Min tera her tenê derheqa fermana hukumetêda got. Lê tu dixeyîdî.

         — Min jî tera got, wekî kurdêd êla min nikarin fermana qetila usa biqedînin.

         — Ez herim usa jî bêjim?

         — Here bêje. Lê her tenê usa bêje, çawa ku min got. Tişta ber xwe dernexî, serda zêde nekî. Ez zanim, ew xeysetê weye. Em bêjin, dibêjî jî bêje, qe minet tune.

         Qulixçîê Romê avrûke tûj da Temir begê.

         — Qe avrûya nede min, — Temir begê bi hemdî xwe gotê. — Qama min, ew çi ku xeysetê weye, min ew yek got. Îdî çira te xweş naê? Xweş tê, xweş naê — minra yeke, min pirsa tam da destê te.

         Qulixçîê Romê qe xatirê xwe jî nexwest, bi hêrs ji oda Temir beg derket, banzda ser pişta hespê, guhê cendirmada tiştek got, hesp zengû kirin û çûn.

         Temir begê pêra-pêra merî syar kirin û şandin pey merivêd êlêye navûdeng. Ewî usa jî merî şandin pey wekîlêd ermenya. Bi xwe jî odêda diçû, dihat. «Gelo min rast kir, wekî pirsa kutasîê da destê wan, yanê ez lez ketim? — ew dilê xweda difikirî. — Hesab yeke, zû-dereng wê bidîtana, wekî em tevî şuxulê wanî qetil nabin. Ê, bira hema nhada zanibin. Rom tu wexta vê gavê turuş nake zorê bide me, kurda. Nha ew pirsa ermenyava mijûle. Lema jî wê tu wexta naxwaze vê gavê kurda rake. Ew rind zane kurd û ermenî gihîştine hev, wan nikare… Na, min qenc kir, wekî caba wî kelbî usa da. Hatye mala min, ji serê bavê xwe mezintir xeber dide. Lamûkê duh na pêre, hatye minra bi çi zimanî xeber dide. Bê lao, emrê bavê teda hela yekî qutar nekirye minra bi wî zimanî xeberde. Zef jî tu qulixçîê dewletêyî, tirkî. Dêmek, ev yek îznê dide te çawa bixwazî, kê jî hebe, wî cûreyî jêra xeberdî, erê? De here, sekbabê kurê sekbaba, çapa devê xwe zanibe…»

         Temir beg ji kirina xwe razî hat, ser pîê odê rûnişt, qutya xwe derxist, cix’are pêç’a. Kurê wî derda hat, pêşberî bavê sekinî. Hetanî bavê izn nedayê, dinê xirabûya, ber bavê rûnedinişt. Bavê kêleka xwe cî nîşan daê. Kur rûnişt.

         — Bavo, ez xulam, gava dinê çira te û ewî tirk usa hêrs-hêrs hevra xeberda? — kur jê pirsî.

         Temir beg vegerya ser kur, zûr bû lênihêrî, demekê xwe ker kir, paşê bi hemdî xwe gotê:

         — Lao, Roma rûtik xayîne. Merî gerekê pişta xwe wê girênede. Wê ber te helekarya bike, pişt te xayîntya usa tera bike, wekî tu heta-hetayê bîr nakî. Tê bîra te, wextekê ewê ermenyara çawa helekarî dikir, ermenî kirine nava miclisa xwe? Lê îro jî wê cimeta am û tam hatye xezebê, bê suc, bê gune ermenya qir dike. Hela qîma wê ji vê yekê naê, dixwaze me, kurda jî, bike hevalê şuxulêd xweye qirêj. Ew tirkê gava din hatibû mala me dew min dikir, wekî ez emrî ser kurdê me bikim, ku ermenîê gundê cînar qirkin. Lao, a Rom eve. Lê badilhewane, wekî cimeta me dibêje «Rom xayîne»?

         — Bavo, çira ermenya çi kirye, wekî dixwezin wana qirkin? — kur ji bavê pirsî. 

         — Ermenîê belengaz çi kirine, xwera edilî dijîn, — bavê caba wî da. — Rom qestîka menya wan digre, şer-şiltaxa davêje wan, dixweze wan kokêva qirke. Îro ermenya qir dike, sibê wê rabe me, kurda, qirke, wekî ev welat tenê tirkara bimîne. Çend ax’a û begê meye virişîk jî vê yekê fem nakin, radibin pişta hukumeta Romê digrin. Lao, ez ji mirya, tu ji zêndya, rojekê bê — gilîê bavê te wê derkeve. Rûê kirina wan ax’a û bega meye evseneda emê tepa bêne nava ç’evê xwe, lê wê îdî derengbe. Ermenî ku ortê çûn, pişta meê bê şkênandinê. Lema jî em gotî ermenya xweykin, wexta lazimbe ç’ekê hildin wanra tevayî pêşberî Roma rûtik şerkin.

         Bavê û kur wa xeber didan, gava giregirêd kurda û ermenya bere-bere oda Temir begêda li hev civyan. Her kesî cîê xwe zanibû, çû wêderê rûnişt.

         Gava Temir begê dît, wekî gişk hatine, hîvya gotina wîne, giran-giran xeberda.

         — Gelî maqûla, min îro bona gilîkî gazî we kirye û dixwazim we bişêwirim.

         — Keremke, keremke, Temir beg, — gişka hevra-hevra gotin.

         — Eva çend care qulixçîê Romê tên bal min û ji navê hukumetê dewê dikin, wekî em, kurdê vêderê, tevî qirkirina dostêd xweye ermenî bin. Min belgîê nerm dida ber serê wan û ew paşda verê dikirin. Lê îro yekî lingê xwe guhê bavê xwe dixist, gelekî kêm-zêde xeberda. Hêrsa min rabû, min gilîê rast da dêst, wekî dinê xirabbe, em, kurdêd êla me, tu cara tevî wê qetilê nabin. Ew yek eslê me nakeve: me tevayî nan xwarye, em nikarin wê yekê pêpeskin. Ewî hilda gef xwar û got, wekî usane hukumetê esker bişîne vêderê û bi destî esker qetilê bike.

         Temir begê hevekî xwe ker kir, alîê ermenî rûniştî nihêrî. Wana xwe ker kiribû û ç’evê beg dinihêrîn.

         — Hûn zanin, — Temir begê gilîê xwe pêşda bir, — evê mux’dareke Rom ermenîê şehera, deştê hatye xezebê, ç’ûk û mezina qir dike. Nha jî dixweze bi destê me, êla me ermenya qirke. Ez zanim, tu mêrekî kurd wê yekê nake. Tê kivşê, Rom jî ser hesa-hesa ketye, wekî em tevî wî şuxulê wêyî kilêr nabin, lema jî kare biqewime eskerê xwe bişîne vêderê. Fikra min eve: em û ermenî gotî rind haj xwe hebin, ç’ekê me hazirbin, pevgirêdana me rind hevra hebe. Wexta me dît eskerê Romê tê vêderê, em û ermenî hevra rabin û pêşya esker têkne şer. Em nikarin rojeke waye tengda kirîvê xwe tenê bihêlin. Me û eskerê Romê malek xweş, pira-pir, hindika-hindik. Mêrê çê rokê tê dinê, wê rokê jî here. Xwezila min wî mêrî, ku bona şuxulê heq, bona rastîê serê xwe bide. Dîsa diwekilînim, gotina min ewe, wekî em ermenîê dostê xwe tenê nahêlin. Roj hatye, gotî em îzbatkin, wekî kirîvrî, dostya me bona rojekê nîbûya. Em gotî serê xwe bidin wê ox’irê. Nha gotina we çye?

         Temir begê xwe ker kir, vegerya hemdî xwe, dîna xwe da hazira. Gişka xwe ker kiribûn, her yek alîê xweda ser gotina begda difikirî.

         — Beg, tu bibaxşîne, ez dixwezim gilîkî bêjim, — yekî rîspî got.

         — Keremke, rîspî, — beg gotê. Hazir gişk vegeryan, dîna xwe dane ewî rîspî.

         — Ne ku serê meda, lê serê kal-bavê meda em û ermenî tevayî mane, — rîspî giran-giran got. — Vî emrê xweda min hela carekê nebihîstye, wekî ermenya xirabya me kiribe. Em û wan hevra mînanî bira bûne. Nha çira em gotî gura Roma rûtik bikin û rabin dijminayê bikin orta me û ermenya. Ewan camêrana çiqas cara rojê ox’irmê giranda xwe mera digîhandine. Nha dem hatye û em borcdarin nîşandin, wekî ew nan û xuêa, ku me tevayî xwerye, heram nîbûye. Pênc kurê minin, ez her pênca jî didim wê ox’irê. Ez ser gilîê teme, îro roja mêrê çêye, serîke ew ox’ire.

         Rîspî gilîê xwe kuta kir. Çend merîê dinê jî xeberdan. Ew jî ser qirara beg bûn.

         — Gelî bira, — Vardanê ermenî, ku merîkî navûdeng bû, zef rind kurdî zanibû, ji cîê xwe rabû û berbirî hazira bû.

         — Kirîvê Vardan, keremke rûnê, xeberde, — Temir begê got.

         — Na, tişt nake, ez dikarim bona hurmeta maqûlê rûniştî bi seheta bisekinim. Gelî bira, gelî maqûla, — Vardan gotina xweye pêşîê wekiland, — îznê bidin ji navê cimeta ermenya razîbûnê bidme ç’ûk û mezinê êla we, maqûlê rûniştî. De, ez çi bêjim, Xwedê ya heq nede ya neheq. Me çi Romê kirye, wekî me hatye xezebê? Meseleke cimeta ermenyaye ha dibêje, wekî dostê rast rojê çetinda tê kivşê. Îro roja meye çetine û hûn, kurdêd êla me, mînanî şûrekî dudev piş me sekinîne. Em vê yekê tucar bîr nakin. Em usa jî bîr nakin, wekî saya serê Temir begê, maqûlê rûniştî heta nha tu kurdekî me, ermenyara, negotye serê pozka te xare. Erê, bira, ez wera qayîlim, em Roma rûtikra naêne raê. Me û wê malek xweş. Şerê me şerê heqe, gere neheq ser kele erdê keve.

         Hazira ya xwe kirine yek, wekî her merivek, her malek hindava xweda karê xwe bike, çawa eskerê Romê kişya ketye sînorê êlê, rabin pêşîê.

         Şîv hazirara anîn. Şîva xwe xwarin, rabûn, xatirê xwe ji Temir begê xwestin, darêkirin, çûn.

 

* * *

 

         Wê şevê xew nekete ç’evê Temir begê, radikir, dipîva, wekî çawa bike ne Rom bibe dijmin, ne jî ermenî bêne qirê. Çiqas difikirî, dît, wekî tu rêke mayîn tune, xênji wê yekê, wekî tevayî rabin û xwe xweykin.

         Çendek kete ortê. Ne qulixçîê Romê dihatin gund, ne jî esker dihate kivşê. Çiqas diçû, besêd nebixêrîê zêde dibûn. Digotin, wekî deştêda, şeherada çiqas ermenî kuştine, hemîn kuştine, yê mayîn jî top kirine, dane pêşya xwe û kes nizane kuda birine. Her tenê êla Temir begêda bû, wekî zyan negihîştibû ermenya. Roje carekê qesidê Temir begê û kirîvê Vardan ser hevda diçûn, dihatin, hevdu didane hesandinê, çika çi heye, çi tune.

         Ew nehîke ç’yaye gelekî hasê bû, rê-dirb lê kêm bûn. Her tenê rêk hebû. Ew jî jêlva dihat. Esker ku bihata, wê her tenê wê rêra bihata. Lema jî Temir begê û kirîvê Vardan çend merî şandibûn serê wê rê û gotibûnê, wekî çawa dîtin esker tê, pêra-pêra bên cavê bidin. Wexta ew merî derengî diketin, Temir begê merîê teze ser wanda dişandin, wekî cabekê bînin.

         Lê eskerê Romê nedihate kivşê. Temir begê zanibû, wekî zû yanê dereng eskerê bê. Lema jî ew û mêrê êlê hazir sekinî bûn.

         Xêle wext derbaz bû. Rojekê jî wan merya cab anîn, wekî eskerê tirka jêlva tê. Temir begê pêra-pêra elametî da êla xwe, wekî rabin pêşya eskerê dijmin têkne şêr. Pêşîêda qirar kiribûn, wekî gelîê binetara gundda pêşya esker bibirin. Nava çend sehetada mêrê êlê temam berev bûn. Temir begê û kirîvê Vardan ew parevekirin û şandine cîê wane kivşkirî. Usa kirin, wekî herdu alîê gêlî girtin. Ber her kevirekî, ber her darekê kurd yanê ermenîê ç’ekdar xwe veşartibûn û hîvya hatina eskerê dijmin bûn. Telala besê teze anîn: eskerê Romê ser rya xwe her tiştî wêran dike, merîê am û tam qir dike, pêşda tê. Seresker gotye, wekî ez êla Temir begê talankim, wî jî sax’-sax’ bigrim û etabê giran bînime sêrî.

         — Bira bixwe, paşê bişêkirîne, — Temir begê got û vegerya ser meryê xweye sîlhkirî. — Ez heyrana ç’evê weme, hûn îro gotî nîşan bikin, wekî navê mêranî û mêrxasya we badilhewa nava êl û eşîrada bela nebûye.

         Temir begê û kirîvê Vardan du komêd kurd û ermenîê sîlhkirî dane ser xwe û xwe gêlîra gîhandin.

         — Em gerekê pêşya wan bigrin, — Temir begê gote kirîvê Vardan. — Wexta ji herdu alîê gêlî lawik bişelpînine esker, ew bixweze ji gelî derê. Lê em gotî nehêlin lingê eskerekî tirk erdê êla mekeve. Gotî kuştina me hebe, paşdavekişandina me tunebe.

         Wan komêd kurd û ermenîê sîlhkirî cîê xwe girtin, hêwirîn û hîvya hatina eskerê Romê man. Xêle wext derbaz bû. Nişkêva ji herdu alîê gêlî bû qirç’e-qirç’a gulla. Eskerê Romê silikî, tev hev bû. Çend cinyaz ketne erdê. Seresker û zapitê Romê ç’evê xwe wîalî-wîalî gerandin, tiştek nedîtin. Lê gullene ser wanda dibarin. Eskerê Romê mînanî kerîê pezê bê şivan li hev çû, hat, nizanbû kî alî here. Qumandar emir kir, wekî berbi jorê herin. Esker kişya. Kuştî û birîndar serê rê man. Dengê gulla kêm nedibû. Eskerê Romê jî bêqeyde agir dikir. Gullê wana tu zyanê nedidane kurd û ermenîê şerkir. Çimkî her yekî xwe dabû ber zinarekî yanê darekê û dijminva nedihate kivşê. Lê cîê xwe veşartina eskerê Romê tunebû. Gelî teng bû, her tenê rêke zirav têra derbaz dibû. Eskerê Romê rind dihate kivşê û dibû mêşa gulla mêrê mêrxas. Esker hevekî jî pêşda çû. Vê carê komê Temir begê û kirîvê Vardan şelpandine wan. Esker cîê xweda sikimî sekinî, tê kivşê tê derxist, wekî nikare pêşda here, cî bê semte. Lawika danê. Esker bere-bere paşda vekişya, birîndar xwera dibirin, lê meyt cîda dihîştin. Çiqas çû lawika ewqasî zor dane esker. Raste, qare-qara seresker û zapita bû, wekî bi qeyda paşda vekişin, lê rev li esker ketibû, gele cara hevdu pêpes dikirin, direvyan, wekî serê xwe xilazkin. Ser aqareke dirêj herdu alîê gêlî kurd û ermenîê sîlhkirî hebûn û wana ser wê aqara dirêj dijmin didane ber gulla. Komê Temir begê û kirîvê Vardan jî xwe wanra gîhandin û berî esker dan. Komêd kurda û ermenya nehîştin esker ji gêlî derê, dane ber xwe şivkut kirin, birin ji sînorê êlê derxistin. Dijmin revî, dostîê û rastîê altkir.

         Bi emrê Temir begê dîsa çend merî ser sînorê êlê man, wekî qerewiltîê bikin, lê yêd mayîn temam paşda vegeryan. Ji kurda û ermenya jî çend merî hatibûne kuştinê û birîndar bûbûn. Lê zyana dijmin gele-gelek bû. Temir begê emrî ser kurda kir, wekî dakevne gêlî, meytê eskerê tirka berevkin û bibin têkne ç’el.

         Çendek kete ortê. Rojekê jî wan qerewila cab anîn, wekî esker lap paşda vekişyaye, çûye. Çend merîê dinê jî şandin gundê êla cînar. Ewana jî hatin, gotin, wekî esker wandera nemaye, kişyaye, çûye deştê. Bona arxayîn nebin Temir begê dîsa qerewil serê rê hîştin.

 

* * *

 

         Êvarekê kirîvê Vardan çend ermenî dane ser xwe û hate mala Temir begê. Rûniştin, xoş-bêş dane hevdu, nan anîn ortê, nanê xwe xwarin, qelnê xwe kişandin. Kirîvê Vardan hilda gote Temir begê:

         — Temir beg, bi saya serê te me berî esker da. Raste, zyan gihîşte we jî, me jî, lê Rom negihîşte meremê xwe. Hûn zanin, wekî nehîêd mayînda Romê qira ermenya anye. Herçkê ku sax’ jî mane, kesek nizane Romê kuda birine, çi anye serê wan. Raste, esker revî, lê tu zanî Rome xayîne, wê rojekê ç’evê me herdu miletara jî bîne. Nha em hatine ser wê fikrê, wekî mayîna vêderê mera dest nade. Ermenîstan jî ne dûre. Me qirar kirye şev koçkin, sînor derbaz bin, herin wêderê. Ez zanim, Rom vê sekesizya xwe bîr nake, zû yanê dereng wê dewê te bikin, wekî çira ewqas eskerê Romê hate qirkirinê. Gunê min xêrbe, pêşya tebe, bavêje ser me, bê ez haj pê tuneme, ermenya dizîkava ç’ek hildane, xwe xwey kirine. Bira rûê meda zyan negihîje we. Emê îdî çûbin, ewê nikaribe tiştekî me bike. Em îşev hatine mala te, dixwazin te pê bidne hesandinê, wekî emê barkin, herin. Hetanî kurê-kura em kirina kurdêd dost bîr nakin, wekî çawa rojê ox’irmê giran ewana mînanî bira piş me sekinîn, hela çend mêrê mêrxas jî emrê xwe dane karê wê rihînê. Tu gotî destûra me bidî, wekî ew çend gundêd ermenî yê êla te karê xwe bikin, barkin, herin. Raste, mera çetine wetenê xweyî dê, mezelê pêşîê xwe, van ç’ya-banîê xwe bihêlin, herin. Lê em çawa bikin? Ç’ara me hatye birînê, em gotî herin. Neçin nave, hin emê bêne qirê, hin jî rûê meda Romê bibe dijminê we û koka we bîne. Ne bi dilê meye, lê çûyîn lazime. Wexta dikeve bîra min, wekî ezê vêderê bihêlim herim, xûn ji dilê min diçe. Lê ç’ar tune. Her tenê ç’ar ewe, wekî em gotî çiqasî dikarin zû barkin, herin, hela Roma xayîn eskerekî dha mezin neşandye ser me. Ez hîvî ji birê xwe dikim, têm destê te, gunê kuştina eskerê tirka bavêje ser me — ermenya, belkî ew destê xwe nedne we. Tê bibaxşînî birê xwe, ez dixwazim gilîkî jî bêjim.

         — Keremke, kirîvê Vardan, — Temir begê got û dihate kivşê, wekî gotina Vardan kela dilê wî rakirye.

         — Romê delkebaze, — Vardan xeberdana xwe pêşda bir. — Ew îro çend serkarê kurdara pişo-pişo dike, bertîla dide wan û dibe alîê xwe. Çimkî nha wêra usa dest dide. Rom dirûtîê dike. Dixweze xirabîê têke orta ermenya û kurda, nehêle ew herdu milet bigihîjne hevdu, wekî tek-tek wana qirke. Eva rojeke navenîşan, emê mala teda rûniştîne, tera dibêjin, wekî emê barkin, herin, eger Romê atara ermenya neanî serê kurda, bizanibe ez dinyaêda qe tiştekî fem nakim. Sed yazix, wextêda serkarê me û we hevdura ziman nedîtin. Wekî ha nîbûya, nha em herdu milet lap halekî başqeda bûn. Gerekê neqewimya, lê telebextra bû, çû. Temir beg, tê bibaxşînî, vê êvarê min êpêceyî serê te êşand. Çi bikim, kambax kela dilê min rabûye, min nikaribû berxwe bida. Dibe, min gilîkî kêm yanê zêde got, tê bibaxşînî birê xwe. Min bi dilê sax’ got, eva nanê te şedebe, xêlfayî têda tunebûye.

         Vardan xwe ker kir, qutya xwe derxist, cix’arek pêç’a. Axînek, dudê kûr rahiştin. Merîê rûniştî jî dû dane cix’ara, tê bêjî bi wê yekê dixwestin xemê dilê xwe bidne sivikkirinê. Lê telebextra ew xemê usa nîbûn, wekî bi cix’arekê yanê duda bihatana sivikkirinê. Ew xema usa bûn, wekî wê hela gele wext bimana û dilê gele-gele merya bişewitandana…

         Temir begê jî cix’ara xwe vêxist û êpêce wext xwe ker kir. Ser gotina Vardan kûr û dûr difikirî, kela dilê wî jî rabûbû, ruhê wî tevîhev bûbû. Gotina Vardan bona wî tiştekî nişkêva bû. Qe carekê fikra wîra derbaz nebûbû, wekî dikare biqewime ermenîê êla wî rojekê barkin, herin. Lê wexta nava gotina Vardanda kûr dibû, didît, wekî ewî raste. Rastîê jî halî çetine. Gerekê ç’arek bê dîtinê. Û ç’ara, ku wan dîtye, ya lape raste. Çetine tu destûra dostê xwe bidî, wexta zanî, wekî dikare biqewime heta-hetayê îdî wî nevînî. Lê rêke mayîn tunebû. Rya rast her tenê ewe, çi ku Vardan got.

         Temir beg nava van fikrada bû û tex’mîn nekiribû, wekî ç’evê gişka li wîye, hîvya caba wîne. Wexta ew serê xwe hilbirî, hazira nhêrî, pêra-pêra tex’mîn kir, wekî lazime gilîê xwe bêje.

         — Kirîvê Vardan, — Temir beg zûr bû Vardan nihêrî û bi dilekî şikestî got, — xwezil vê êvarê te ew yek qe minra negota. Ez tera rast bêjim, serê kurê tekim, paşê serê kurê xwekim, gelekî min çetin tê, kela dilê min radibe. Çi bikim, gerekê Xwedê çetin bê. Çiqas jî min çetin bê, ez dinihêrim hûn nava qirara xweda rastin. Min tu cara nedixwest, wekî hûn ji êla min biçûna. Lê wekî we qirar kirye, herin, bira Xwedê ox’ira werabe. Erê, ez jî dinihêrim vêderê wê ese zyan bigihîje we, îro nîbe, wê sibêbe. Herin, wera ox’irbe, lê sed selefî bawer bin, wekî olecaxe, te hew nihêrî ûrisê ç’evsût stu li Romê bada û hûn paşda hatin, hûnê gundê xwe usa bibînin, tê bêjî baharê çûne zozana, payîzê vegeryane ser mal-halê xwe. Dixwazim we bidme bawerkirinê, wekî qûl-bende wê destê xwe nede gundê we. Wî alîda lap arxayîn bin. Em bêjin nha ya ferz ew nîne, — Temir begê axîneke kûr rahişt, tasa ava sar xwest, vexwar, dûmayî da gilîê xwe. — Ez dixwazim gilîkî bêjim. Ez tu cara we tenê verê nakim. Olecaxe, te hew nihêrî xwedênekirî rêva tiştek qewimî. Beledîê we hene?

         — Hene, hene, — Vardan got. — Çend lawikê me rind rê zanin. Gelekî çûne, hatine. Berî şêr arişvêrşa wan tevî ermenîê Ûrisêtê hebû.

         — Lawikê me jî rind rê zanin, — Temir begê got. — Tu zanî, diçûn heylo derdiketin hetanî Tilvîsê. Min çira ew pirs ji we kir? Ezê ne ku tenê lawikê meye beled wera daynim, lê usa jî bira komê kurdêd meye sîlhkirî wera bên hetanî we ji sînor derbaz dikin.

         — Çira lawik cefê bikişînin, mera bên, derên wêderê, — kirîvê Vardan got. — Em xwexwa jî dikarin herin bigihîjne cî.

         — Na, kirîvê Vardan, gere ese lawik wera bên. Hêsîrê girane, nha serê rya hezar diz û qaçax hene, — Temir begê gotê. — Bira wera bên, xwe lingê wan naşkê. Zyana hatina wan tune.

         — Erê, ez zanim, wekî zyana hatina wan tune, lê min nedixwest lawik ewqas cefê bikişînin. Wexta tu rê têra dibînî, bira bên. Em bona wê xemxurya te gelekî razîne.

         — Kirîvê Vardan, — Temir begê gote, — min zef zûda gotye, wekî gotî em û ermenî pişta hev bigrin. Me ku pişta hev negirt, Romê mînanî çilpîê siqavêlê me bişkêne, bavêje. Tu zanî, min pirî-hindikî xwendye, haj terîqê heme. Çi gava ermenî û kurd gihîştine hev, dijmina pê nikaribûye. Ez temamya Romê geryame, çiqasî rastî ax’a û begê kurda hatime û çi gava gilî hatye ser ermenya, min eva yeka gotye. Lê telebextra hinek ax’a û begê me pey kemça çûn, kara cimeta xwe fem nekirin, dha rast miletê xwe firotine çend polkê Romê û rabûn pişta vê qetila Romê girtin. Ber wanva ez îro şerm dikim.

         — Xwedê şermîê nede, Temir beg, — kirîvê Vardan gotê. — Em ji vir heta mala Xwedê ji te razîne. Te yeke usa kir, wekî vê dema xirabda birê birêra nedikir. Em çawa karin vê yekê bîr bikin yanê neşêkirînin.

         — Kirîvê Vardan, — Temir beg gotê, — ez borcdar bûm, min nikaribû nekira. Min ew yek kir, çi ku dilê minda disêwirî. Min çawa dikaribû cînartî, dostya me, êlikaya we bîr bikra? Lema jî ez hîvî dikim wê yekê hesab neke çawa qencî, lê hesabke çawa borcê biratîê. Lawikê wera bên hetanî we sînor derbaz dikin. Ezê usa jî kax’az wan çend êlbaşîê kurdara binivîsim. Bira ew jî alîê xweda ardmîê bidin bona hêsîrê we sax’-silamet here bigihîje cî. Ezê Qulîxanê xwe jî wera daynim.

         — Ê, lawik mera tên, îdî çira cefê didî Qulîxan, — kirîvê Vardan got. — Na, na, bira Qulîxan mera neê. Ez zef zanim, hezar cûre qezya hene. Ew jî taê-tenêye. Xwedênekirî, gilîk-gotinek biqewime, ewê mera bibe derdê heta-hetayê.

         Qulîxan kurê Temir begê bû. Çawa îdî hate gotinê, taê-tenê bû. Zewicî bû. Kulfeta wî duhala giran bû.

         — Na, Qulîxanê ese wera bê, — Temir begê got. — Heta ew neê, xwexwa minra nebêje, wekî bi destê xwe sax’-silamet hûn birne, gîhandine cî, dilê min rehet nabe. Qulîxanî îdî ney ç’ûke, bira bi ç’evê xwe bibîne, dost û dijminê me rind nas bike. Hetanî mêr nekeve nava dereca, aqilê wî napije.

         Vardan û ermenyê pêra hatî kirin, nekirin, Temir beg ji gotina xwe paşda venekişya.

         — Ne axir min got, çû: Qulîxanê wera bê, hûn îdî çira serê xwe dêşînin, — Temir begê berk got û hazir hatne bawerkirinê, wekî xeberdana derheqa wê yekêda îdî tiştekî zêdeye.

         Ya xwe kirine yek, wekî sibê na dusbe êvarê hêsîrê ermenya wê rêkeve. Hazir rabûn, xatirê xwe ji Temir begê û neferê malê xwestin. Wextê derketin ber dêrî, Temir begê gote wana:

         — Ezê jî hetanî ser sînorê êla me bêm we verêkim.

         — Eva jî serbarê sere, çye? — ji ermenîê hatî yekî got.

         — Wexta merîê merya diçine xerîbîê, merî wana verênake, çye? — Temir begê bi pirsê caba pirsa wî da. — Hûn diçin, ez zef zanim, hûnê kengê vegerin. Ew jî pirse: hûnê vegerin yanê na, — Temir begê ew cumla han bi ermenî got. — Çira qaşa kembera minê bişkê, wekî ez û çend syarava bên, we verêkin?

         Ermenya destê xwe kirine destê Temir begê, hespê xwe syar bûn û çûn.

 

* * *

 

         Temir beg û Qulîxan odêda tenê bûn. Neferê malêye mayîn xênîda bûn.

         — Qulîxan, lao, xêlekê pêşda çend lawikê ermenya hatibûn mala me, — Temir begê got. — Ewana hatibûn bona minra bêjin, wekî dixwezin barkin, herin Ermenîstanê. Tu xwexwa jî divînî vêderê halê wan ne tu hale. Raste, wê carê me tevayî berî eskerê Romê da. Lê kî zane, dibe sive, dusve eskerekî dha giran bê. Ewan merika naxwazin, wekî rûê wanda destê me û Romê bikeve hev. Ewana digot hela emê ser hemd-hişê xwene, hela rûê meda zyan negihîştye êla we, lazime em barkin, herin. Min lênihêrî mêrika rast dibêjin. Ez qayîl bûm. Ewê sivê, dusve êvarê rêkevin. Tu û çend lawikê meye dinê jî gotî wanra herin, sînor derbazkin, paşê vegerin, bên, — zûr bû ç’evê kur nihêrî, tê bêjî xwest zanibe, çika gotina wî çi hukumî ser kur dihêle.

         — Bavo, ez xulam, wekî tu minra bêjî here xwe qeyêda bavêje, ezê vê sehetê jî herim xwe jorda bavêjim, — Qulîxan bi bawerî gote bavê. — Her tenê sed yazix, wekî ermenî bar dikin, ji êla me diçin. Ew yek qe ne bi dilê mine.

         — Te tirê bi dilê bavê teye? Wexta dikeve bîra min, wekî ermenîê barkin, harin, xûn ji dilê min diçe. Rastîê gilî-gotinê wane: tu rêke mayîn tune. Te hew nihêrî eskerê Romê hat ew jî qirkirin, em jî pêra. Başqe bû, wexta temamya kurd û ermenîê Romê pişta hev bisekinyana. Wî çaxî bavê Romê jî rabûya, wan nikaribû. Lê rûê çend aqilsivikê me û wanda gele cya bêtifaqî ketye orta me û hema eva yeka jî Romêra dest dide… Nha pirsa çûyîna wan îdî qirarkirîye. Guhê te bavê tebe, ez çi tera dibêjim: berê ewlin miqatî xwebe. Tê tenê nîbî. Çend mêrê çê jî wê tera bên. Ez zanim, hûnê êla kîjan ax’ara derbazbin. Ezê çend kax’aza binivîsim, bidme te, tu bide wan ax’a. Xênji çend kax’az zar jî bêje wan, wekî bavê min hûn gelekî silav dikirin û hîvî dikir, wekî alîkarî bidne hêsîrê ermenya êla me bona bêqezya, bênezya êla wanra derbazbin. Dibe, olecaxe, ewana nehêlin tu hêsîrra herî, qayîl nebî. Bê bavê min temî daye min, wekî ez bi xwe wana bibim, sînorê Romê û Ûris debazkim. Kîjan ax’ayî çi cûreyî hûn qebûlkirin, bêy yek-yek bavê xwera bêjî. Lao, dikare merî qencîê jî bîr neke, xirabîê jî bîr neke. Qencîê bavê te ser wan gelekin, ew nikarin gilîê min texsîrkin. Lê zef zanim, merîne, dibe hatibin guhastinê, destê Romêda bûne destûê desê. Lema jî gotî tu rind haj xwe hebî. Arxayîn nîbî. Zanibî, wekî ç’evê meê li rya tebe. Here, kurê min, bira Xwedê ox’ira terabe.

         Temir begê xwe ker kir. Qulîxan jî dengê xwe nedikir. Herdu jî ketibûne nava mitala. Lê mitale gelek bûn, yek ji yekê xezevtir, yek ji yekê girantir.

         — Lê tu t’u tiştekî bavê xwera navêjî? — Temir begê ji kur pirsî.

         — Ezê çi bêjim, bavo. Çi lazim bû, te got. Ya min jî, eger ez kurê tebim, gotî eslê xwe derxim, xelq jî zanibe, wekî ez kurê çi bavîme. Xêr ku na, xwe hesabke çawa kurdûnda. Ezê usa nekim, wekî leke bê ser navê te.

         — Ez heyrana ç’evê teme, tu rastîê jî kurê minî, cisnê me çûy, — Temir begê bi dilekî baristan gote kur û xeberdana wan bi wî cûreyî jî kuta bû.

         Sibetirê Temir begê gazî çend mêrê êla xweye bavçê, xalçê kir, anî mala xwe. Gava gişk topî ser hev bûn, ewî hilda hazirara ha got:

         — Sive êvarê ermenîê êla me bardikin, diçin berbi Ûrisêtê. Min gazî we kirye, wekî wera bêjim hûnê rêberya wan bikin, hetanî dibin sînor didine derbazkirinê. Qulîxanê minê jî werabe. Ewê jî serkarê webe. Raste, nava ermenyada beled hene, lê çiqas ez zanim, çend lawikê nava weda jî rê xirab nizanin. Wekî tiştek bê serê ermenya, nexwezil bi we. Hûn gotî hêsîrê ermenya sax’-silamet bibin, bigihînine cî, paşê vegerin, bên. De rabin, herin, karê xwe bikin, wekî sive êvarê hûn gişk bi tim-têla xweva, syarî ber derê min bisekinin.

         Nan kişandine odê. Hazira nanê xwe xwarin, xatirê xwe ji Temir begê û Qulîxan xwestin û her yek berbi mala xwe çû.

         Êvar bû. Syar pey hev dihatin ber derê Temir begê peya dibûn. Hespê xwe girêdidan û diçûne hundur. Gişke sîlhkirî bûn. Ro îdî çû ava, her tenê serê ç’ayê bilind zer dikir. Her tişt seqirî bû, her tenê xuşe-xuşa ava gêlî bû, kevira diket û berjêr dişûlikî. Ava qarxûna hela kêm nebûbû. Temir beg tenê derkete derva. Herçar alya nihêrî, dîna xwe daê, wekî îdî wexte, çû hundur. Xêlekê şûnda ew û syarê hatîva derketine derva. Zûtirekê hespa Temir begê ji tewlê kişandin, destkêş kirin, anîn ber dêrî, xemla wê lê kirin. Yekî dizgîna wê girt, Temir begê mînanî cahila banzda ser piştê. Syarê dinê jî syar bûn. Temir begê hesp zengû kir, da pêşîê, syarê dinê dane pey. Qulîxan hevekî egle bû. Dê destê xwe stura biribû û bernedida. Ewî zorê destê dya xwe wêda da, destê dê ramûsa, dûrva jina bûkîn nihêrî, serê xwe neyseyî hejand çawa nîşana xatirxwestinê, hesp zengû kir û da pey koma syara. Zûtirekê ew gihîşte komê û rex bavê ket. Qulîxan usa hespê syar bûbû, te tirê zînva dirûtine. Yekî bejnbilindî qemer bû. Navkêlka wî zirav, navmila wî fire bû. Ç’evne gire reş lê bûn. Porê wîyî kurîşk ber kolozra derketibûn. Simêleke reşe zirav ber poz bû. Te bêjî hespa wî jî tex’mîn dikir, wekî syarê wê syarekî çawane, serê xwe tîk kiribû, kubar-kubar dimeşya. Bavê bin ç’evara lê dinihêrî û jê têr nedibû.

         Hetanî terîê erd hildiç’inî, koma Temir begê gihîşte gundê kirîvê Vardan. Ermenîêd gundêd mayîn gişk îdî hatibûn wî gundî, karê xwe kiribûn û her tenê hîvya wê komê bûn. Bû repe-repa syara ber derê kirîvê Vardan peya bûn. Vardan pêşya wanda hat û ew birine malê.

         Şev-nîveka şevê serî kete hêsîrê ermenya ji gund kişya, berê xwe da Ermenîstanê. Çend kurd û ermenîêd ç’ekdar pêşîê diçûn, çend jî pey hêsîr dihatin. Lê mêrê mayîn sîlhê wan dêstda rex hêsîr ketibûn û diçûn. Temir beg û kirîvê Vardan cem hev pêşya hêsîr diçûn û xwera xeber didan. Tê bêjî wana bi dil tex’mîn dikir, wekî eva dîtina wane kutasîêye, lema jî dilê xwe ber hev vedikirin, çawa bêjin, nedixwestin keserekê dilê xweda bihêlin. Herdua jî zanibûn, wekî wedê wanî kême, dicedandin dha gele tiştî hevdura bêjin. Û wana wê şevereşê, serê wê rya ç’yaye teng şîrin-şîrin hevdura qise dikirin.

         Temamya şevê hêsîr kişya. Çawa sibe wan safî bû, hêsîr gihîşte sînorê êla cînar. Vêderê gerekêda hêsîr hêwirî. Herçar alya qerewil dane seknandinê. Dûê kuç’ika bilind bû. Kirîvê Vardan hilda gote Temir begê:

         — Temir beg, bira can, tu îdî gerekê vegerî. Te em anîn rê xistin, hetanî sînorê êla xwe derxistin. Em vir heta mala Xwedê ji te û merîê êla te razîne. Te êlikayîke mezin mera kir. Hetanî kurê-kura ew alîkarî naê bîrkirinê. Ezî hîvî birê xwe dikim, bira Qulîxan jî tera vegere. Cahile, wê biweste, ewqas lawik mera tên bese.

         — Ew yek nebûye ku nabe, — Temir begê gotê. — Min gotye hetanî ew we nebe sînor derbaz neke, gerekê venegere. De ez çi bêjim… Ya we jî, bira Xwedê ox’ira werabe, hûn sax’-silamet bigihîjne cî. Lê kirîvê Vardan rind zanibe, ç’evê minê rya webe. Ez bawerim, zû yanê derdng ûrisê ç’evsûtê bê, wê me û we vî halîda nehêle. Wêderê jî, olecaxe, xeberdan ku bû, bêje gumana me, kurda jî, tenê ser ûrise. Min dixwest çi dibû, bira bibûya, her tenê we terka me neda.

         — Te tirê em dixwazin ji we dûrkevin? — kirîvê Vardan bi cûrê pirsê got. — Ez ku paşda dizivirim, cî-warê me dûrva dibînim, dûrî lawika, agir cegera min dikeve. Lê çi bikim? Rêke mayîn tune.

         — Belê, tune, — Temir begê bi xem got.

         Herdua jî xwe ker kir. Êmekê zûr bûn ç’evê hev nihêrîn, paşê xwe avîtne pêsîra hev, tê bêjî du birane, ji hev dûr dikevin, ji wan yek diçe xerîbîê, yê mayîn dimîne û zane, wekî dikare biqewime, ku virhada ç’evê wî ç’evê birê nekeve. Êpêce wext ewana xwe usa avîtibûne pêsîra hev û sekinî bûn. Wexta ji hev dûrketin, Temir begê got:

         — Me tiştek tê berda.

         — Çi? — kirîvê Vardan pirsî.

         — Ez çi zanim, dinyalike, te hew nihêrî usa qewimî, wekî virhada me îdî hevdu nedît. Were em nanê xwe jî hevdu helalkin.

         Herdu pêşberî hev sekinîn û nanê xwe hevdu helal kirin, destê xwe kirine destê hev, hevdu paç kirin.

         — Kirîvê Vardan, — Temir begê gotê, kîsikek ji cêva xwe derxist, — êlikaya ermenya ser min geleke. Vî kîsikîda çend zêrin, hilde, bira we xweş helalbe mînanî şîrê dya we. Diqewime rêva kêrî we bê. Kêrî we jî neê, hûn diçin welatê xerîb, hezar cûre çetnayî pêşya webin. Xwedê şedeye, keda mine helale, xilêletya mûkî têda tune. Û ez bi dil didme we. Ez bawerim, wekî wê ese kêrî we bê. Bira eva jî alîê minda bibe teseqida rya weye dûr.

         Kirîvê Vardan xwest hilnede. Lê Temir begê zorê kire cêvê û bi desta hişk derê wê girt.

         — Wekî tu naxwezî em dilsar ji hevdu dûrkevin, gotî tu dengê xwe nekî.

         — Eva jî serbarê serda, erê? — kirîvê Vardan bi cûrê pirsê got.

         — Şerme, tu gerekê lêva xweye jorîn nebî ser ya jêrîn. Em birê hevin, ev çi tiştekî mezine, wekî tu xeberdanê pêşda tînî, — Temir begê gotê.

         Careke mayîn ewana destê xwe kirine destê hev, xatirê xwe ji hev xwestin. Çiqas ermenîê nas hebûn, Temir begê destê xwe kire destê teva, xatirê xwe ji wana xwest. Kutasîê nêzîkî Qulîxanê xwe bû, çû sêrî û gotê:

         — Temîê bavê xwe bîr nekî. Wexta lazime, ber zêra nekevî.

         Wexta jê dûr ket, ç’îkekê avîte dilkê wî. Ser milê xweva vegerya, bi hisret kur nihêrî. Qulîxan hela cîê xweda sekinî bû, bi beşereke xweş bavê dinihêrî.

         Temir beg û çend syar paşda vegeryan. Çiqas diçû, ewqasî aqara orta wan û cîê hêsîr lê hêwirî bû zêde dibû. Çend cara Temir beg vegerya alîê hêsîr nihêrî. Pêşîê rind dihate xanêkirinê, lê paşê ç’ya ketne ortê û hêsîr wanva nehate kivşê.

 

* * *

 

         Çend roj derbaz bûn, lê lawik hela venegerya bûn. Xemeke giran ketibû dilê Temir begê.

         — Ev lawik çira derengî ketin? — ewî ji rîspîê gund dipirsî û mînanî tiştekî ji pirskirina xwe ditirsya. Xwedênekirî rêva tiştek nehatibe serê wan?

         — Temir beg, muhula xwe bîne, mala Xwedê sebrê hatye avakirinê, sebirke, şikir Xwedê, qe tişt jî tune, — ewana ber dilda dihatin. Lê dilê Temir begê rehet nedibû, tabetî nediketê, xuşûşîk ketibûê. Hema usa ç’evê wî li rê bû, guhê wî ser denga bû. Lê tu deng-hisa lawika tunebû. Şev jî xew nedikete ç’eva. Carna xwe gunekar dikir, wekî çira Qulîxan şand. Lê pêra-pêra xwe efû dikir, wekî rast kirye şandye, cûrekî mayîn nikaribû bikra. Wexta ç’ev bûkê diket, dinihêrî çawa melûl-melûl ç’evê wê li rêye, agir dilê wî diket. Qestîka usa dikir, wekî bûkê kêm bibîne. Lê bûk nefera malê bû, sibê hetanî êvarê malda bû, şuxul-emel dikir. Lema jî Temir beg diçû nava gund digerya, meryara xeber dida, wekî xemê dilê xwe bide belakirinê. Wexta malda bûya jî, dikete odê, jê dernediket. Nan, xwarina wî danîne wêderê.

         Rojekê jî Temir begra cab anîn, wekî lawik tên. Temir begê banzda, ji malê derket. Dîna xwe daê, wê qelfe syar hêdî-hêdî jorda tên. Pêra-pêra niqitî dilê wî, wekî tiştek qewimye. Wexta tiştek neqewimîbûya, wê çira usa hêdî-hêdî bihatana? «Hebe, tunebe, qezyak hatye serê wan», — Temir beg dilê xweda fikirî.

         Syar hatin nêzîk bûn. Hela dûrva Temir begê dît, wekî mihîna Qulîxan bê syare, yek wê destkêş dike, tîne. Temir beg cîê xweda bû rusas, tê bêjî lingê wî erdêra dirûne, rêveçûn pê nabe. Ç’îkekê jenda qafê wî…

         Meytê Qulîxan danîbûn ser pişta mihînê, yekî mihîna wî destkêş dikir, yê dinê jî «Birao-birao» dikirin û tepa dihatne nava ç’evê xwe. Gund-gundîtî rex wan ketibûn û berbi mala Temir begê dihatin. Meyt anîn ber dêrî. Ser hespê peya kirin, birin hundurê xênî û danîne ber stêr. Lê hesp reş-mişot kirin, ber dêrî gerandin. Êpêce wext şîna xwe kirin. Paşê, wexta kulfet hevekî dengê girî dane kêmkirinê, Temir begê ji hatya pirsî:

         — Hela bêjin, ev yek çawa qewimî?

         Ji hatya mêrekî navsere pêşda hat û got:

         — Temir beg, xwezil îro dewsa Qulîxan ezî kuştî bûma. Ez korbim bona Qulîxanê bira, wî mêrê mêrxas. Heyran, şer bû, dil-cegerê wî pola bûn. Sed koranî bona mêrê usa… — destê xwe da ber enya xwe, serê xwe berjêr kir, êpêce wext xwe ker kir. Gişka xwe ker kiribûn, dengê girîê kulfet jî îdî nedihate bihîstinê. Gişka dixwest pê zanibin, çika Qulîxan çawa hatye kuştinê. Dûê cix’ara xanî hilda bû.

         — Ew sê roj bû em hêsîrê ermenyara diçûn, — ewî serê xwe hilbirî, dîwarê pêşber nihêrî û xeberdana xwe pêşda bir. — Me îdî ranêzkayî sînorra kiribû, gava komê eskerê tirka meva derket. Me gote ermenya, wekî herin rya xwe biqedînin, emê vêderê eskerê tirka bidne eglekirinê. Hêsîr kişya, pêşda çû. Serî gihîşte ç’êm, eskerê tirka xwe pêra gîhand. Çend ermenî yê sîlhkirî jî tevî me bûn, yê dinê hêsîrra çûbûn. Em ketne qeleçê, me eskerê Romê rapende hev. Me êpêce wext şer kir. Qulîxanî kêleka min bû. Bê çawa qe gulleke wî pist nediçû. Min bi van ç’eva dît, çend esker bûne xurê gulla wî. Esker îdî paşda vedikişya, gava Qulîxan serê xwe bilind kir, minra got, wekî fişekê wî kuta bûne, çend fişeka bidmê, mala min şewitî, gullê ew hingavt… Me berî esker da, ew revî çû, çend meyt jî deşta şêrda hîştin. Hetanî şer kuta bû, hêsîrê ermenya temam kişya wî berî. Kirîvê Vardan xwe dixwar, dixwest mera vegere bê, kir-nekir, me nehîşt. Me xatirê xwe ji wî û ermenîê mayîn xwest, ew wêda çûn, me jî meytê malxirab hilda, virda hatin. Mala me şewitî, Qulîxan ha hate kuştinê.

         … Rojtira mayîn çawa erf-edet bû, Qulîxan birin teslîmî axê kirin.

         Çend meh ketne ortê. Jina Qulîxan raza, kurek anî. Navê bavê li kur kirin.