DERHEQA QAÇAXÊ MIRADDA

DERHEQA QAÇAXÊ MIRADDA

        Ez û Qaçaxê Mirad mala Elîê Evdilrehmanda diman. Avayê Elî arizî bû, ji 2 oda bû. Ewî k’irya wî avayî ji me nedistend. Hilbet, min derheqa Qaçaxê Miradda çawa şayîrê meyî navûdeng zûda bihîstibû, lê min ew nedîtibû. Û gava ew Tbîlîsîê ji qulixa eskerîê aza bû û hate Yêrêvanê, min ew çend cara dît.

        Min dixwest bi çend gotina nasya xwendevana bidme Qaçaxê Mirad. Ew ji qebîla Masekya bû, sala 1914-a gundê Tendûrekêda (nehya Tûrkîaêye Gîhadînê) hatibû dinê. Wextê şerê cihanêyî pêşin malbeta wana revîbû, hatibû Ermenîstanê, paşê çûbû Gurcistanê. Paşî çend sala malbeta wan dîsa vegeryaye Ermenîstanê û gundê Nor-Gêx’îê (Çatqirana berê, nehya Naîrîê) bingeh bûye. Xwendina Q.Mirade rûsî hebû, tevî şerê Wetenîêyî mezin bûbû, gelek sala artêşa Sovêtîêda qulix kiribû û gihîştibû rutbê kapîtan. Q.Mirad endamê Yekîtya rojnemevanê TRSS, endamê Yekîtya nivîskarê TRSS bû.

        Mêrekî talyanî, qemerî,  bilind bû, zane û xeberxweş bû. Û gava ez û ew mala Elîda tevayî diman, min dha nêzîkva ew nas kir. Ew ne tenê şayîrekî meyî eyan bû, lê usa jî hevalekî xêrxwaz û bêpar bû. Saya serê şayîrtya wî ruhê miletîê kete nava poêzîa meye vêderê. Ewî usa jî rîtmovke, fikrandina kurdî kire nava poêzîa me. Awa mesele:

 Me’r got: kuro, aqilbend,

Kevirê giran ruh min stend,

De zû derxe qirarê,

Me hat wextê fitarê.

        Lê poêma wîye biç’ûk “Keser” bi çi ruhdarbûn û kela şayîrtîê hatye nivîsarê! Tê bêjî ew jî efrandineke zargotina meye.

        Xût bin hukmê wîda şayîrê meye eyan (Şikoê Hesen, Fêrîkê Ûsiv û yêd mayîn) destpê kirin bi cûre û fikrandina miletîê efrandin, ku nêzîkî ruhê zargotina me bû. Şikir Xwedê, bi saya Qaçaxê Mirad poêzîa meye kurdaye sovêtîê bû xût ya miletîê. Efrandinê silsileta şayîraye teze îdî qe mînanî “nimûnê” poêzîa meye salêd 30-î nîbûn, ku gelekî dûrî mêntalîtêta kurdî bûn û mînanî banga bûn, tijî sxêmatîzm û şablon bûn.

        Qaçaxê Mirad hela dawya salêd 30-î yêd sedsalya derbazbûyî destbi emrê efrandarîê kiribû. Ewî gelek şiêr, poêm nivîsî bûn, nimûnê edebyeta rûsaye klasîk tercme kiribûn. Lê Ermenîstanêda rê nedidane wî efrandinê xwe neşirke. Lema jî ewî berevoka şayîr û nivîskarê Gurcistanêye kurd bi navê “Rya teze” bi zimanê rûsî hazir kir û sala 1958-a Tbîlîsîêda da çapkirinê. Wê berevokêda pareke mezin efrandinêd wî bûn. Xulese, sala 1959-a berevoka şiêr û poêmê wîye pêşin bi navê “Şewq” bi zimanê kurdî Yêrêvanêda çap bû. Ew ji alîê xwendevanada bi alavî hate qebûlkirinê. Min derheqa wê pirtûka delalda rêsênzîa nivîsî (“Nema vekirî şayîr Qaçaxê Miradra”) û rojnema “Rya teze”-da (12-ê noyabrê s.1959-a) da çapkirinê. Paşî wê yekê Q.Mirad çend berevokê şiêr û poêmê xweye delal (bi zimanê kurdî) pêşkêşî xwendevana kir. Ewî û Mîroê Esed tevayî pirtûka dersê zimanê kurdî bona komê 7-8 hazir kirin.

        Êvara, gava ez û ew malda tenê diman, ewî minra şiêrê xweye tezenivîsî dixwend. Cildeke (dîwaneke) şiêrê Cegerxwîn cem hebû. Ewî car-cara şiêrê Cegerxwîn jî minra dixwendin (wî çaxî min latînî hela nedixwend, lê ewî têkstê kurdî him bi tîpê latînî, him bi tîpê erebî aza dixwendin). Tê bêjî bi wê yekê ew bû dersdarê minî edebyeta kurdî. Merivekî usa bû, hiz dikir pesnê wî bidin. Gele cara, wexta min jê hîvî dikir şiêrê Cegerxwîn minra bixûne, nedixwend. Paşê min taktîka xwe diguhast û jêra digot:

        — Ca şiêrê xwe minra bixûne.

        Beşera wî xweş dibû û şiêrê xwe minra dixwend. Wexta dixwend, xilaz dikir, min pesnê şiêrê wî dida, beşera wî dha xweş dibû û hiltanî minra digot:

        — Te gava dinê dixwest ez şiêrê Cegerxwîn tera bixûnim. Ezê nha bixûnim.

        Qaçaxê Mirad merivekî usa bû, wekî xwe dida rihîna hevala. Ewî tu cara bona şaşî û kêmasya heval gunekar nedikirin, ew şaşî û kêmasî hiltanîn ser xwe, digot “ezim gunekar”. Ez bûme şedê gelek qewmandinê ha.

        Dawya salê 50-î nava rewşenbîrê meda xeberdan diçû, digotin herdu poêmê Semend Sîabandov (“Sîabend û Xecê”, “Rozgara baş”) Qaçaxê Mirad jêra nivîsîne. Wexta min derheqa vê yekêda jê dipirsî, vedibeşirî û digot: “Na, min her tenê alîkarî dayê”. Min xeysetê Q.Mirad rind zanibû û tex’mîn dikir ew “alîkarî” çi bûye.

        Ew terevdarekî qeydê sovêtêyî aktîv bû. Te nikaribû ber wî kêmasîê Sovêtê bida kivşê. Hêrs diket, digot “hûn bêşêkirin”. Rind tê bîra min, çawa civateke sêksîa nivîskarê kurdada berevoka pêşin ya şayîrekî meyî cahil Tosinê Reşîd enene dikirin, çawa kêmasîê wê berevokê Qaçaxê Mirad hilda ha got:

        — Gava tu dibêjî “te’v geşe”, ese gotî bêjî “te’va sovêtê dha geşe”.

        Wê demê min çawa rêplîka gotê:

        — Xaçîk Şababovîç (yanê Qaçaxê Mirad), xûnvêybîn usa dibêjin!

        Hilbet, Qaçaxê Mirad gunekar nîbû, çimkî wî çaxî usa qebûlkirî bû.

        Kêmasîê wîye merivayêye haye biç’ûk hebûn, lê tomerî hildayî merîkî baş û gelekî merd bû. Tê bîra min, gava îdî çûbû rêdaksîa rojnema “Rya teze” û dixebitî çawa katibê cabdar, ez jî çûbûm rêdaksîaêda dixebitîm. Rêdaktorê rojnemê Mîroê Esed çûbû hêsabûnê. Qaçaxê Mirad rojneme berdida. Hevalekî xebatçîê rojnemê Şerefê Eşir ermenî gotarek anîbû û ew gotar rojnemêda çap bûbû. Ewî hevalê Şeref xwestibû hurmeta xwe bike. Gazî min, Qaçaxê Mirad, Şerefê Eşir kir, bir rêstorana “Ararat”-ê. Çaxê mênyû anîn hatin û gotin xwarinê û vexwarinê bibijêrin, Qaçax mênyû hilda û bijart. Gava ewî hevalê ermenî dît Qaçax çi xwarin û vexwarin bijartye, qincilî ser hev. Qaçax ev halê wî tex’mîn kir û gotê:

        — Qe şayîşa mekşîne, nanê xwe bixwe!

        Û gava me nanê xwe war, xilaz kir, Qaçax nehîşt ew hevalê ermenî destê xwe bive cêva xwe û hesab dade. Qaçaxê Mirad bi kîsî xwe ew hesab dada.

        Dawya salêd 40-î û destpêka salêd 50-î okrûga Pişkavkazêye eskerîêda parek hebû, ku pirsa kurdava mijûl dibû. Serkarê wê parê pêşîê Wezîrê Nadirî bû, paşî mirina wî Olêg Vîlçêvskî bû serkarê parê. Wê parêda Qaçaxê Mirad, Morof Mamêdov, Edoê Cango, G.Akopov û yêd mayîn dixebitîn û dokûmênt hazir dikirin bona qumandarya eskerîê. Ewê parê çend sala kar kir. Qaçaxê Mirad xwexwa minra gotye gava wê parêda dixebitî, reşê (kopîa) gelek dokûmêntê ferz, ku derheqa pirsa kurdada bûne, anye mala xwe. Çawa merivekî dilsax’ ew derheqa wê yekêda binelîê Tbîlîsîê Baxçoê Îskora dibêje. Carekê, wexta navbera wî û Qaçaxda bona pirsekê hucet pêşda tê, Baxço hiltîne ha Qaçaxra dibêje:

        — Te bîr kirye, mala teda çi dokûmênt têne xweykirinê? Lê wexta organê hemcab vê yekê bihesin, wê halê teê çawabe?

        Zivistan bûye. Wexta Qaçax vedigere tê malê, ber sobê rûdinê, êvarê hetanî sibê wan dokûmênta gişka dişewitîne, tiştekî nahêle.

        — A, rûê mixenetya merivekîda çi zyan gihîşte dîroka me, — Qaçax bi dilekî keder digot. – Piranya wan dokûmênta derheqa Komera Mêhabadê û hatina koma Mistefa Barzanî bûn li Sovêtê.

        Salêd 50-î ew par hatibû dadanê û Qaçaxê Mirad bê xebat ma. Tbîlîsîêda kvartîra wî hebû. Ewî jin û zarê xwe Tbîlîsîê hîştin, hate Yêrêvanê bona ocaxeke çanda kurdîda kar bike. Lê tu cya ew hilnedidan ser xebatê. Diçû rêdaksîa rojnema “Rya teze” û roja xwe wêderê derbaz dikir. Ewî Konstîtûsîa Sovêtîêye sala 1936-a tercme kir û da neşirkirinê. Yêrêvanêda weke salekê bêkar ma, çimkî xêrnexazê wî her dera derheqa wîda xirab xeberdabûn, şer-şiltax avîtibûnê.

        Wî çaxî berevoka efrandinê şayîrê kurdê Sovêtîê neşir bûbû (s.1954-a). Qaçaxê Mirad rêsênzyake sert nivîsîbû û şandibû rêdaksîa rojnema “Rya teze”-ra. Hilbet, rêsênzîa neşir nebû û ewê hatibûne rexnekirinê wî çaxî rêdaksîaêda kar dikirin û haj vê rêsênzîaê hebûn û eynata xwe kutabûn Qaçaxê Mirad. Ew hîmlî lawikê Utya bûn (Hecîê Cindî, Emînê Evdal û Casimê Celîl), ku hezar cûre şer-şiltax avîtibûnê. (Wî çaxî heleqetîê qebîltîê nava kurdê êzdîda gelekî qewîn bûn û heryekî xwe berpirsyarê temamya qebîlê hesab dikir. Lema jî merivê wê qebîlê zû hevdura ziman didîtin, digihîştine hev û tevayî kar dikirin). Xênji wê, ewan hersêka usa dikirin, wekî tu yekî mayîn pirsa edebyeta kurdî û kurdzanîêva mijûl nebe. A lema jî Sehîdê Îbo û Karlênê Çaçanî gotarek nivîsîn û rojnema “Avangard”-êda bi zimanê ermenî dane neşirkirinê. Navê gotarê ha bû: “Terka troykaê bidin” (“troyka” – xebera rûsîye, yanê “sisê”. Sala 1937-a Sovêtêda komeke ji sê merya hebû, ku nava çend sehetada dada merya dikir, yazya wan qirar dikir. Lema jî jêra digotin “troyka”). Wê gotarêda dihate gotinê, wekî çawa ew hersê Utya pêşya cahila digrin, rê nadin wan.

        (Ewana her tenê rê didane merivê qebîla xwe. Dergê edebyetê û kurdzanîê ber merivê qebîlê mayîn girtî bûn. Ji wan hersêka dudu ulmdar bûn. Ewana ne ku tenê kadr hazir nekirin, lê usa jî nehîştin kadrê mayîn pêşda bên, wî çaxî, gava Qanatê Kurdo tenê weke 20 aspîrant hazir kirin, ku paşê bûne kurdzan – kandîdat û doktor. A lema jî îro em gihîştine dereceke usa, ku Ermenîstanêda kadrê kurde kurdzan tunene, ew jî wî çaxî, gava kurdzanî Ermenîstanêda hela salê 30-da pêşda hat û gihîşt hetanî roja îroyîn, wexta wekîlê wêyî dawîê îsal (2012) çû rehmetê û kurdzanî jî hate hildanê. Alîê edebyetêda hal hate guhastinê, gava radîoa Yêrêvanêye kurdî vebû (s.1954-a) û rojnema “Rya teze” careke mayîn destbi weşanê xwe kir (s.1955-a). Van herdu ocaxada kolêktîv hebûn û merivê qebîlê mayîn kar dikirin. Û ewana rê vekirin bona efrandarê mayîn. Lê ya kurdzanîê usa jî ma, lema jî gihîşte vê derecê).

        Ç’ara Qaçaxê Mirad hate birînê, çû Kommerkezya PK Ermenîstanê cem serkarê para agîtasîaê û propagandaê G.Hayryan û ew xaraktêrîstîka da wî, ku serekqumandarê okrûga Pişkavkazêye eskerîê dabû Qaçaxê Mirad. Gava G.Hayryan xaraktêrîstîka xwend, ecêbmayî ma û hilda ha Qaçaxra got:

        — Lê hinek heval tên, derheqa teda tiştê xirab dibêjin… Ez nikarim fikra serekqumandarê okrûga Pişkavkazêye eskerîê hesab hilnedim. Here, sibêda radîoêda para kurdîda bixebite.

        Usa jî bû. Qaçaxê Mirad weke 2 sala radîoêda para kurdîda xebitî. Paşê, wexta Şekroê Xudo ji xebata rêdaksîaê aza bû û çû akadêmîaêda xebitî, rêdaktorê rojnemê Mîroê Esed gazî Qaçaxê Mirad kir û kivş kir çawa katibê cabdar. Paşê, wexta ştatê rêdaksîaê zêde kirin, Q.Mirad bû cîgirê rêdaktor.

        Minra bextewarîke mezine, wekî 20 salî ez û Qaçaxê Mirad tevayî xebitîne: ji sala 1959-a hetanî mirina wî – sala 1979-a. Rêdaksîa rojnema “Rya teze”-da ez û ew odekêda dixebitîn, û gava çû rehmetê (me ew gundê Nor-Gex’îêda, nehya Naîrîê, definkir), paşî mirina wî hetanî rêdaksîa avayê kevnda bû (Îsahakyan, 14), min nehîşt tu yek ser kursîê wî rûnê. Hetanî roja îroyîn jî mirina wî min çetin tê, tê bêjî min qewmekî xweyî lapî nêzîk unda kirye.

        Jina Q.Mirad ermenî bû, navê wê Raya bû. Du kurê wî hebûn – Alîk û Vanîk.

        Rojekê jî ewî gote min:

        — Filankes, tu zanî kurê min kurmancî nizanin. Ez dixwazim paşî mirina min tu mîrata mine edebyetê bibî xweyî.

        Min gotê:

        — Camêro, şikir tu sax’-silametî, serxweyî. Çira gilîê usa dibêjî?

        — Eva temya mine.

        Telebextra, usa jî bû: paşî mirinê ez mîrata wîye edebyetê bûme xweyî. Min efrandinêd wîye neşirnebûyî berev kirin, hazir kirin û bi pêşgotineke mezin bi pirtûkekê da çapkirinê. Ew pirtûka wîye “Min çi dît”, ku sala 1981-ê ronkayî dît.

        Wê rast nebe, wekî nebêjim ev pirtûk bi çi cefakî mezin hate çapkirinê. Wî çaxî Casimê Celîl neşireta “Sovêtakan grox’”-da (“Nivîskarê sovêtîê”) dixebitî. Ewî her tişt dikir, wekî ew pirtûk dernekeve. Şerê min û wî bû û dawîê minra li hev hat saya serkarya neşiretê ewê pirtûkê bidme çapkirinê. A lema jî çawa nîşana şêkirdarîê kurê Qaçaxê Miradî biç’ûk Vanîk Mûradov pirtûk bi vê nivîsarê pêşkêşî min kir: “Emerîkê Serdarra, pismam û xêrxwazê mala me û bavê minra, çawa nîşana bîranîna heta-hetayê ji alîê mala Qaçaxê Miradî rehmetî. Bi hizkirin û qedirgirtin, Vanîk Mûradov. Yêrêvan, 1981”.