ŞIKOÊ HESEN
SIFETÊ ÇEND MERIVÊ WEXTÊ MIN:
ŞIKOÊ HESEN
Van dawya min tex’mîn kirye derheqa şayîr û nivîskarê meda, ku çûne rehmetê, kêm tê nivîsarê û bîranînê, îlahî wexta qewm û pismamê wane nêzîk, zureta wan û pêşewitîê wan tunene yanê ewqasî jî aktîv nînin. Hilbet, eva yeka ne tiştekî başe û şêkirandina emekê wan, keda wan, bîrnekirina nav û kirinê wan dikeve ser milê wan merya, ku wextêda ew naskirine, tevayî xebitîne û zanibûn ew jiyanêda merivne çawa bûne, xeysetê wan çawa bûye, çi qewmandinê emrê wane hewaskar hebûne û yêd mayîn.
Bextê min lêdaye min gelek wekîlê edebyet û çanda me, ku çûne rehmetê, ne tenê nêzîkva naskirine, tevayî xebitîne, lê heval û hogirê heve nêzîk bûne. Hilbet, ji wana heryek weke emekê xwe bû, herkes nîbû, ku steyrka geş bû, lê gişta tevayî, heryekî weke hunurê xwe alîkarî dida pêşdaçûyîn û dewlemendbûna edebyet û çanda me. Lema jî gerekê wana bîr nekin û heryekî weke emekê wî qîmetkin bona dîrok paşwextîêda elek-bêjinke û cîê heryekî kivşke.
Ez, çawa wekîlekî wê silsiletê (ku bi qewlî tê navkirinê çawa silsileta duda û, telebextra, gelek kêm mane), borcê xwe hesab dikim pirî-hindikî nasya xwendevana bidme wan efrandarê me, ku min wextêda nêzîkva naskirine û em tevayî xebitîne. Dibe hinek gotinê min hineka xweş neên yanê wanra dest nedin, lê ez ruhê xwera qelpîê nakim û dinivîsim usa, ku çawa hebûye. Hilbet, dîroka meda, çawa ya hemû gelada, her tişt rast û dûz nîbûye, hilketin, daketin hebûne. Ew prosêseke obyêktîve, lê gotî heqî ser her tiştîrabe û rastî bê gotinê û qîmetkirinê. Çiqas qewata min hatye, min cedandye usabe.
Aha ji wana yek, ku ewqasî jî naê bîranînê û qîmetkirinê, şayîrê bi şuret, zanekî zimanê kurdîyî erhede Şikoê Hesene, ku ez dixwazim derheqa wîda çend gilya bêjim.
Sala 1959-a bû. Ez gund bûm. Min bihîstibû, wekî Şikoê Hesen hatye radîoa para kurdîda dixebite. Rojekê jî nava
xeberdanada dewsa “xeberê teze” hate gotinê “deng û be’sê teze” (“Xeberê teze” bi tu tiştî kurdîra naê girêdanê û bona guhê kurda tiştekî xerîb bû). Ez paşê pê hesyam, wekî Şikoê Hesen ew tezetî kiribû nava radîoxeberdanê kurdî.
Bextê min lêda weke salekê ez û Şiko tevayî radîoêda xebitîn. Min zanibû, wekî ew sala 1928-a gundê Camûşlûêda (nehya Aparanê, Ermenîstan) hatye dinê. Aha akadêmîkê Akadêmîa Ermenîstanêye ulmaye miletîê Şekroê Xudo çi gotye derheqa Şikoê Hesenda: “Em hevalên hev bûn, şeş salan em di dersxanekêda hevra hîn bûne. Paşî xwendina dehsalîê ew çû bi rya fîlologîê, ez – dîrokê.
Merivekî pir xwendî û zane bû. Ez timê zendegirtî dimam, ku ewî ji kîderê pirtûkên cûre-cûre li gundê xweyî biç’ûk dest dixist û dixwand”.
Şikoyî 5 salî bû, gava bavê wî çûbû rehmetê û ew êtîm ma. Apê wî Sofî ew, birê wî Xemo (ku paşwextîêda bû dengbêj û sazbendekî erhede), xûşka wî Zozan xwey kirin, mezin kirin, gîhandin mirazê wan.
Şikoê Hesen para rohilatzanîê ya fakûltêta ûnîvêrsîtêta Yêrêvanêye dewletêye fîlologîê xilaz kirye, çend sala Abxazîaêda mektebê ermenyada ders daye, paşê sala 1959-a vegeryaye Yêrêvanê, radîoxeberdanê para kurdîda çawa tercmeçî dixebite.
Ez hela şagirt bûm, gava min oçêrka wîye delal derheqa kurdê Ermenîstanêda rojnema “Sovêtakan Hayastan”-êda xwend. Ew oçêrk gelekî delal hatibû nivîsarê û wêda ewî xebera “Camûşlû” (navê gundê xwe) şirovekiribû û dabû kivşê, wekî ew xeber erebîye û nîşan dide cîê gamêşa (camûş – gamêş, lû – cî).
Radîoêda Şiko çawa tercmeçî dixebitî. Raste, ewî dereng tercme dikir, lê usa tercme dikir, wekî te nikaribû xebereke tercma wî derxî yanê biguhêzî. Ewî zimanê kurmancî bêqusûr zanibû. Wextê ûnîvêrsîtêtêda hîn dibû, xwendkarekî zimanzanê ermenyayî mezin, akadêmîk Hraçya Aç’aryanî hizkirî bû. Ew timê diçû mala Hraçya Aç’aryan. Û gava H.Aç’aryan ji ûnîvêrsîtêtê derxistin, êpêce nerehetî dane Şikoê Hesen jî, çimkî ew nêzîkî Aç’aryan bû. Şuxul gihîşte wê yekê, ku çend cara pirsa wî Komîtêa ûnîvêrsîtêtêye komsomolada hate enenekirinê.
Şikoê Hesen şayîrekî meyî gelekî merîfet bû. Şiêrê wî mînanî ava kanya ç’ya zelal bûn, eynsî bi ruhê kurdîtîê hatibûne nivîsarê. Xwendevanê wî gelek bûn, û gava pirtûka wîye pêşin “Qalç’îç’ek” (1961) çap bû, nava çend rojada temamya tîraja wê hate firotanê. Paşwextîêda, wexta hela sax’ bû, 2 pirtûkê wî jî hatine çapkirinê – “Tembûrê kurda” (1965) û “Meremê dilê kurd” (1970). Paşî mirinê berevoka wîye “Perwaza welêt” neşir bû. Wanda hîmlî şiêr û balad bûn. Têma kurd û Kurdistanê mînanî têlekî sor nava van efrandinara derbaz dibû. Ew ji ruhê wî dihat, mînanî hineka ser vê yekê nedilîst û nikaribû bi wî cûreyî nav û hurmetê qazancke. Dibe menya vê yekê ew bû, wekî ewî gişka zeftir zulma tunebûna welatê serbest û azaya gel tex’mîn dikir. Ew ser vê yekê şewitî bû. Şedetya vê yekê poêma wîye “Xewna min”-e.
Telebextra, hevaltya me tenê salekê kişand. Sala 1960-î Şikoê Hesen aspîrantûraêda hate qebûlkirinê û çû Lênîngradê (nha Sankt-Pêtêrbûrg). Serkarê wîyî ulmî Î.Sûkêrman bû.
Çira Qanatê Kurdo qayîl nebû bibe serkarê wîyî ulmî? Wî çaxî Qanatê Kurdo çend gotar nivîsîn derheqa rastnivîsara zimanê kurdîda û ew gotar rojnema “Rya teze”-da hatine çapkirinê. Emînê Evdal derket dijî fikrê Qanat û pirtûkek neşir kir derheqa rastnivîsara zimanê kurdîda û gihîşte wê yekê, wekî wezîreta Ermenîstanêye ronkayê ew qebûl kir çawa pirtûkeke usa, ku hesab dibû nimûna rastnivîsara kurdî û hemû îdarê meye xwendinê û prêsaê borcdar dikir, wekî bi wê rastnivîsarê bêne serkarîkirinê (ew jî wî çaxî, gava Emînê Evdal qanûnê zimanê ermenî hildabû danîbû ser zimanê kurdî, lê Qanatê Kurdo nikaribû ev yek qebûlkira. Çawa êtnograf Emînê Evdal fikra zaneê zimanê kurdîyî mezin Qanatê Kurdora hesab rûnenê, ku hela salêd 1940-î dereca fîlologîêda dîsêrtasîa kandîdatîê xweykirye û temamya emrê xweda her tenê pirsêd zimanê kurdîva mijûl bûye?). Xênji wê, Emînê Evdal û terevdarê wî Şikoê Hesen mecbûr kirin rêsênzîa wê pirtûkê binivîse û rojnema “Rya teze”-da bide çapkirinê, fikrê Emîn xweyke û bipesine, lê fikrê Qanatê Kurdo rexneke û înkarke. A lema jî Qanatê Kurdo nexwest bibe serkarê Şikoyî ulmî.
Ew çi ku ez dinivîsim, fikra mine sûbyêktîv nîne, ez derheqa wê yekêda xût ji serkanîê zanim. Paşî wê yekê, gava Q.Kurdo qayîl nebû bibe serkarê Şikoyî ulmî, ku paşwextîêda bû menya pûçbûna yazya Şikoye ulmî, ewî timê derheqa vê yekêda minra digot û gelekî berxwe diket, çira rêsênzîa usa nivîsî. Şiko usa jî digot: “Min çira usa kir? Wekî min usa nekira, Qanatê serkarî min bikra û minê jî karibûya dîsêrtasîa kandîdatîê xweykira usa, çawa hemû aspîrantê wî xweykirin!”. Şikoê Hesen hema usa jî minra digot û ew rast bû – rastîê jî hemû aspîrantê Q.Kurdo (weke 20 merî) dîsêrtasîaê kandîdatîê û doktorîê bi açixî xweykirin, wî çaxî, gava hemû kurdzanê Ermenîstanê tevayî hildayî qe aspîrant-kurdzanek jî hazir nekirin. Lema jî îro kurdzanî Ermenîstanêda nemaye, tu kurdzanekî kurd tune.
Wextê xwendina aspîrantûraê Şiko nexweş ket, çend meha nexweşxana Tbîlîsîêda ma. Paşê vegerya, hate Yêrêvanê û sêktora kurdzanîêda ya para Akadêmîa Ermenîstanêye ulmaye rohilatzanîêda xebitî. Dîsêrtasîa xwe hazir kir û wextê enenekirina sivte Maksîmê Xemo pêxem lêxist, nehîşt xweyke. Yêrêvanêda kvartîra dabûne Şiko. Kvartîra wî nêzîkî rya hesin bû. Kurekî wî ketibû bin poêzdê (trêînê) û çûbû rehmetê. Şiko kvartîra xwe guhêrî û çû Tbîlîsîê û wêderê jî sala 1976-a çû rehmetê.
Sed yazix, wekî Şiko ewqasî zû wefat bû. Şiko bima, bi saya wan zanebûnê xweye k’ûr û dewlemend wê karekî mezin bida çanda me, ez îdî nabêjim derheqa poêzîa wîda. Hetanî nha çend berevokê şiêrê wî çap bûne û bawer bikî gişk jî pirtûkê ser textê xwendevanaye hizkirîne. Gava sala 1959-a Ermenîstanêda bi ssênarîa Ereb Şamîlov kînofîlma dokûmêntal “Kurd li Ermenîstanê” hate kişandinê û nîşandayînê (zimanê kînofîlmê ermenî bû), bi spartina organêd hemcab Şikoê Hesen têksta wê kînofîlmê tercmeyî kurdî kir û xwexwa jî xwend. Ew fîlm bi zimanê kurdî Kurdistana Îraqêda hate nîşandayînê. Ewî usa jî çend radîokompozîsîaê bi zimanê kurdîda rolê sereke lîstine.
Rojekê jî, gava min û Şiko têksteke ermenî tercmeyî kurdî dikir, bona pirseke rêzimana (gramêra) ermenî orta meda hucet pêşda hat. Me yekî digot raste, yê mayîn digo na, neraste. Bona safîkirina wê pirsê, çika kî me raste, em çûne rêdaksîa ermenya. Çend xebatçî rûniştibûn, nava wanda bû usa jî rêdaktorê sereke Harûtyûnyan. Me go:
— Kê ermenî rind zane?
Bû pîrqînya wan, kenyan, gotin:
— Hela van kurda binihêrin! Hatine mera dibêjin, kê ermenî rind zane!
Me got:
— Gilî derheqa pirseke rêzimana ermenîdane.
Em û ew ketine hucetê û dawîê hate îzbatkirinê, wekî Şikoyî raste.
Paşwextîêda gava wedê xeberdanê me zêde kirin, kirine sehet nîvekê, 3 rêdaksîa (ya ermenya, ya ereba û ya kurda) gîhandin hev û kirine serwêrtî. Jêra digotin ÎNO. Hevtê carekê wan hersê rêdaksîa tevayî civat (lêtûçke) derbaz dikirin. Wextê civateke usa xebatçîkî me rabû, pêşdanîneke ha kir:
— Qinyatê me hîmlî ermenîne. Wê dha rastbe, wekî yekî ermenî rêdaktorîê wan qinyata bike, paşê em welgerînin kurdî.
Ji hazira çend merya piştgirya vê pêşdanînê kirin. Harûtyûyan, ku şedê wê huceta me bû û serekê serwêrtîê bû, hilda ha got:
— Heyran, rêdaksîa kurdîda kadrê cahile usa hene, ku dikarin me hînî zimanê ermenî bikin. Ezê çawa rabim ser wanra yekî ermenî kivşkim?
Raste, eva îdî çendik-çend sale Şikoê Hesen ne nav medane, lê bi poêzîa xwe, xeysetê xweyî merivayê, zanebûnê xwe hertim tevî meye û em, heval û hogirê wî, timê wî bîr tînin. Tiştekî şabûnêye, wekî ne ku tenê kurdê sovêta berê navê Şikoê Hesen bîr nakin û bi hizkirin bîr tînin, lê usa jî ew kurdê welatê dereke, ku maşoqê poêzîa kurdane.
Çend gotara jî bixûnin ji sîkla «Sifetê çend merivê wextê min»:
QAÇAXÊ MIRAD (MÛRADOV XAÇÎK ŞABABOVÎÇ)
Добавить комментарий