“MİN 48 SALÊN XWE DA ROJNAMEVANÎ Û EDEBİYATA KURDΔ

“MİN 48 SALÊN XWE DA

ROJNAMEVANÎ Û EDEBİYATA KURDΔ

                  Hûn dikarin destpêke behsa malbata xwe bikin? Malbata we kîjan derê hatîye Erîvanê?

                  Emerîkê Serdar: Malbeta me ji deşta Bişêrîê hatye. Hatine Serhedê, gundê Dûzkendê, paşî sala 1828-a derbazî Împêratorya Rûsîaê bûye (Ermenîstana îroyîn). Ez ji qebîla, bereka sanyame, Ermenîstanêda bereka me 3 gundada dimîne – Senger, Mîrek û Gelto. Ez xwexwa 8-ê sibatê sala 1935-a gundê Pamba Kurdada (navçea Elegezê, Ermenîstan) hatime dinê. Usa qewimye, wekî wî gundîda ji qebîla me her tenê mala me bûye. Lê telebextra, nha îdî wî gundîda tu kesekî me namîne. Ez hatime Yêrêvanê, mala apê min û kurapê min çûne Tbîlîsîê, Rûsîaê.

                  Zarokatî û xwendina te kîjan rewşê de derbaz bû?

                  E.S.: Ez nuxurîê dê-bavê xwe bûme û zaroka tenê bûme. Ezî 6 salî bûm, gava destbi şerê Sovêtê û Almanîaê bû, bavê min birin ber şêr, usa jî paşda venegerya, şehîd ket. Apê min Hemîd çû eskerîê, lê neçû ber şêr, paşî şêr vegerya hate gund û malbeta me bû xweyî. Zarotya min gundê Pambêda derbaz bûye. Pamb jî cîkî bilindcîye, tebyeta wê gelekî xweşe, hersê alîê gund ç’yane, şînayî gul û kulîlk reng-rengîne û gelekin, baharê û havînê bîna buhuştê wan ç’ya û banîê me tê û ez wî gundîda mezin bûme û ewê yekê gelekî ser min hukum kirye. Paşî xilazkirina mekteba gunde 7-sale min mekteba gundê Elegezêye navîn xilaz kirye, paşê Yêrêvanêda fakûltêta dîrokê-zimênda ya înstîtûta pêdagogîêye ser navê X.Abovyanda 5 sala xwendye û sala 1959-a xilaz kirye. Paşî xilazkirina înstîtûtê ez 3 meha mekteba gundê Elegezêye navînda xebitîme çawa dersdarê edebyet û zimanê ermenî û kurdî. Dawya sala 1959-a ez Yêrêvanêda radîoêda para kurdîda xebitîme pêşîê çawa spîkêr, paşê çawa cîgirê serokê parê. Ez vêderê xebitîme hetanî sala 1962-a. Wê şûnda rêdaksîa rojnema “Rya teze”-da derbazî ser xebatê bûme  — bûme wergêr, serwêrê para çandê û nema, katibê cabdar, cîgirê rêdaktor, lê ji sala 1992-a bûme rêdaktorê – berpirsyarê rojnema “Rya teze”. Min 15 sala serkarî rojnemê kirye hetanî sala 2006-a. Wê salê rûê saxlemîêda ez ji xebatê aza bûme û hetanî roja îroyîn naxebitim.

                  Destpêka nivîsarîya xwe dikarî ji me re behs bikî?

                  E.S.:  Sala 1955-a, gava rojnema “Rya teze” dîsa destbi weşana xwe kir, min gotarê biç’ûk û helbest jêra dişandin û ewana rûpêlê wêda dihatine weşandinê. Lê paşerojê min tê derxist, wekî ez ne helbestvanim (paşwextîêda min derheqa wê yekêda gotareke rexnegirîê nivîsî bi vî navî: “Min çira dest ji şayîrtîê kişand?”) û min destpê kir nivîsara vekirî – nexş-nîgarê hûr – nivîsî. Eva janreke teze bû nava edebyeta kurdê Ermenîstanêda. Û çiqas çû, ew janr cem min dha xurt bû, paşî gîhande wê yekê, wekî min serpêhatî û romanok nivîsîn. Pirtûka mine pêşin “Destê dê” sala 1974-a bi tîpê kîrîlî Yêrêvanêda hate weşandinê. Pey wêra 2 berevokê mine mayîn jî bi tîpê kîrîlî hatine weşandinê — “Îdî dereng bû” û “Dengê dil”. Rûê rewşa komera Ermenîstanêye aborîye xirabda navbirîke mezin jî kete nava jiyana mine efrandarîê. Berevoka mine 4-a “Gundê me” sala 2006-a çap bû. Pey wêra îdî berevokê efrandinê min bi tîpê latînî ser hev hatine weşandinê. Hetanî nha 12 berevokê min neşir bûne, ji wana 3 bi zimanê rûsîne. Berevokeke min jî bona zaroka “Em çûne aş” bi 2 zimana hatye weşandinê – kurdî û rûsî. Ew hersê pirtûkê mine bi zimanê rûsî dota min Nûrê wergerandye rûsî û daye weşandinê. Berevoka bona zaroka jî ewê usa kirye. Xênji wê weşanxana LIS-ê (Amed) 3 pirtûkê mine pêşin (“Destê dê”, “Îdî dereng bû” û “Dengê dil”) çawa pirtûkê cuda-cuda sala 2015-a cara duda daye weşandinê. Gele berevok û efrandinê min welatê derekeda hatine belakirinê. Ez rind zanim, wekî pirtûka mine bi zimanê rûsîye “Dewetek du cara kirin” pirtûkxana Rêxistina Miletaye Yekgirtîda (UN) tê xweykirinê. Çend pirtûkê min jî pirtûkxana Avstralîaêye serekeda têne xweykirinê. Ez îdî nabêjim, wekî çend berevokê min xênji Sovêta berê welatê Avropaêye cuda-cudada hatine belakirinê. Cîye bê gotinê, wekî gele serpêhatî û romanokê min, gotarê min bi tirkî, erebî û farizî jî hatine wergerandinê û weşandinê. Serpêhatîke min “Nemebir” bi fransî hatye wergerandinê û Parîzêda sala 2012-a hatye weşandinê. Gelek efrandinê min usa jî bi zimanê ermenî hatine wergerandinê û weşandinê. Ewana rojneme û kovarê ermenîda ronkayî dîtine. Hetanî nha usa jî 11 berevokê wergêra min kurdî hatine weşandinê. Ew pirtûkê seyasetîê û edebyetêne. Xênji wê min nas dikin çawa rexnegirê edebyetê. Çawa kurdzan Tomas Boîs pirtûka xweye “The Kurds”, ku sala 1966-a Lîbananêda bi zimanê înglîsî çap bûye, dinivîse, “Emerîkê Serdar merivê pêşine, ku destbi rexnekirina edebyeta (krîtîka edebyeta) kurda kirye”. Sala 2011-a berevoka gotarê min “Bijare” bi zimanê kurdî Yêrêvanêda hatye weşandinê, wêda gelek gotarê rexnegirya edebyetê hene.

                  Dewleta Sovyeta berê nezîkbûna wê çawa bû xebatên radyo û rojnama kurdên Ermenistanê?

                  E.S.:  Dîwana Sovêtê xêrxwaz û pismamê miletê kêmjimar bû. Bi saya wê em ne tenê Ermenîstanê, lê usa jî Gurcistanê û Rûsîaêda zêde bûn û me edebyet û çanda xwe pêşda bir. Dîwana Sovêtê guhdarya mexsûs dida ser çand û edebyeta miletê kêmjimar. Eger berî Sovêtê Ermenîstanêda kurdê xwendî zef kêm bûn, lê bi saya seyasetya Sovêtêye miletîê temamya artêşeke rewşenbîrê meye mezin pêşda hat, ku dora rojnema “Rya teze” û radîoê berev bûn û qulixî çanda miletê xwe kirin. Lê telebextra paşî hilweşandina Sovêtê rewşa edebyet û çanda me baş nîne. Eger berê wextê Sovêtê nava salêda hetanî bi deha nav pirtûkê kurdîye bedewetîê dihatine weşandinê, lê nha ancax yek yanê dudu. Lazime bê gotinê, wekî rojnema “Rya teze”, para radîoêye kurdî alîê xweda her tişt dikirin bona ne tenê parastin, lê usa jî pêşdaçûyîn û gulvedana edebyet û çanda me. Rûpêlê rojnema “Rya teze”-da hemû janrê edebyetê dihatine xebtandinê û eva yeka bona me tiştekî teze bû. Raste, rojneme ya Partîaê bû, 3 rûpêlê wê pêşkêşî propagandakirina îdêaê komûnîstîê kirîbûn, lê rûê 4-a her tenê bona edebyet û çanda me bûn. Ratse, rojneme hevtê 2 cara derdiket û formata xweva jî biç’ûk bû, lê ewê nava gelê meda roleke mezin dilîst. Merî dikare usa jî derheqa radîoêda bêje. Hertim bernemê radîoêda (îlahî ji sala 1962-da girtî hetanî salêd 1980-î) cîkî mezin didane edebyet û çanda me, ez îdî nabêjim derheqa kilam û sazbendya meda.

                  Dikarî behsa radyoya Erîvane bikî? Xebata xwenî li wir radyoyê behs bikî? Çend sala xebitî û çi karî dikir? Radyo Erivanê rolek çawa lîst, kîjan kesên naskirî xebat kirin?

                  E.S.: Ez 3 sala radîoêda xebitîme. Xênji gotarê derheqa sazbendî û çanda meda min usa jî gele şanoê radîoê nivîsîne û gelek wergerandye bi zimanê kurdî. Hetanî nha jî wana pê radîoê didin. Radîoa Yêrêvanê roleke mezin lîst ne tenê bona kurdê Ermenîstanê, Gurcistanê û Azirbêcanê, lê usa jî bona kurdê Kurdistanê. Badilhewa nîbû, wekî ewqas neme ji wana dihatine stendinê, ewana îlahî daxwaz dikirin kilamê kurdî gelekî bidin. Lema jî radîoêda fonda kilamê kurdîye dewlemend hate sazkirinê. Wî şuxulîda keda Casimê Celîl, Xelîl Mûradov, Ahmedê Gogê, Keremê Seyad û yêd mayîn geleke. Ew fonda radîoê dewlemendîke çanda meye mezine û em bi wê kubar dibin. Merivêd meye usaye navdar rojnemê û radîoêda xebitîne, çawa Mîroê Esed bû, Qaçaxê Mirad, Şekroê Xudo, Mîkaêlê Reşîd, Fêrîkê Ûsiv, Şikoê Hesen, Mirazê Evdo, Şerefê Eşir, Wezîrê Eşo, Sîma Semend, Karlênê Çaçanî, Elîê Evdilrehman û yêd mayîn bûn. Îro em bi şêkirdarî wana bîr tînin, çimkî ewana bawer bikî gişk çûne ser dilovanya Xwedê.

                  Hûn dikarin rola rojnema Rîya Teze behs bikin? Wî rojnama de kîjan kesên naskirî xebitîn?

                  E.S.: Derheqa rojnema “Rya teze”-da merî dikare bêje, wekî ew bûye ênsîklopêdîa jiyana kurdê Sovêta berê. Tu qewmandineke usa tunebû, ku emrê kurdê Sovêtêda biqewimya û rojnemê guh neda ser. Ewê bi firetî derheqa jiyana kurdê Gurcistanê, Azirbêcanê, Rûsîaêda dinivîsî. Gurcistanê û Azirbêcanêda gotarbêjê meye mexsûs hebûn (Taharê Biro û Nîzamîê Beko). Rojnemê usa jî efrandinê şayîr û nivîskarê wan komera dida weşandinê. Rojneme usa jî wextê xweda diçû Amêrîkaê, Kanadaê, welatê Avropaê. Telebextra, dergê welatê Asîa Pêş û Navîn pêşya rojnemê girtî bûn. Ew nikaribû biçûya Tûrkîaê, Îranê, Îraqê, Sûrîaê. Lê me dîsa derheqa jiyana kurdê wan welatada dinivîsî, nimûnê edebyeta wan dida weşandinê. Car-carna kurdê wan welata dibûne mêvanê rêdaksîaê û ewê tê bêjî nifûseke teze dida me. Raste, salê dawîê çûyîn-hatin îdî gelek bû, mêvanê me ji Kurdistanê gelek bûn û ewana bi hewaskarî nasya xwe didane jiyana kurdê Ermenîstanêye abûrî û çandê. Min jorê navê gelek rewşenbîrê meye navdar daye, ji wana gelek xebatkarê rojnemê bûne. 

                  Serokatîya koma rewşenbîrên Ermenistanê  çend salan kişand û Şêwrê çi xebat kirye?

                  E.S.: Sala 1992-a me Şêwra rewşenbîrê Ermenîstanêye kurd saz kir. Serokê wêyî pêşin akadêmîk Şekroê Xudo bû. Lê paşî çend meha Şekro çû Moskvaê û ez hatime bijartinê çawa serokê Şêwra rewşenbîrê Ermenîstanêye kurd. Nava salê derbazbûyîda Şêwrê gelek xebata praktîk kirye. Endamê serwêrtîê gele cara diçûne gundê kurda, halê wan dipirsîn, guh dane pirsê wane nesafîkirî, derheqa wan pirsada ber organê dîwanêye hemcab pirs pêşda dikişandin û gele cara digihîştine safîkirina wan pirsa. Şêwrê usa jî xebateke mezin kirye bona propagandakirina nimûnê çand û edebyeta me, êvarî, rasthatin dane teşkîlkirinê, rasthatin tevî wekîlê rewşenbîrê gelê cînar derbaz kirine, hobêlyanê navdarê me dane kivşê û gele pirsê mayîn. Bi saya serê min, bi altkirina gelek çetnaya Ermenîstanêda dewsa tîpê kîrîlî tîpê kurdîye latînî hatine qebûlkirinê û xebtandinê. Û îro piranya mektebê gundê kurda dersê zimanê kurdî îdî bi tîpê latînî derbaz dibin, rojnema “Rya teze” bi tîpê latînî tê weşandinê. Ez îdî derheqa gelek pirsê mayînda nabêjim, ku Şêwr pêva mijûl bûye û karekî mezin kirye. Rêzkirina wê xebatê wê cîkî mezin bigre û ez wê yekê naxwazim.

                  Lê… Çawa dibêjin, çi ku duxuliqe, usa jî dimre. Nha ya Şêwrê jî usane. Eva çend sale Şêwr kar nake bi menîê obyêktîv. Yêrêvanêda ew koma rewşenbîrê kurd nemaye, ku berê hebû û dikaribû û dixwest kar bikira. Telebextra, nha ew kom tune. Rastîê jî Yêrêvanêda rewşenbîrê kurd jî nemane, yê ku mane jî, bi menîê cuda-cuda aktîv nînin û nikarin kar bikin. Ez jî bêsehet bûme. Nha Şewr bi nav heye, lê rastîê kar nake. Merî dikare bêje, wekî Şêwra rewşenbîrê kurd mîsîa xwe qedand û nha çawa rêxistin ji meydanê derketye.

                  Xebat û keda we çawa hatine qîmetkirinê?

                  E.S.: Min 48 salê temenê xweye herebaş daye rojnemevanî û edebyeta kurdî. Û eva yeka anegor hatye qîmetkirinê. Ez endamê Yekîtya nivîskarê Ermenîstanê, Yekîtya rojnemevanê Ermenîstanê, endamê PENa KURD im, 2 cara hatime bijartinê çawa dêlêgatê hemcivînê rojnemevanê Sovêtê, ku Moskvaêda derbaz bûne. Ez kurdê Ermenîstanêyî pêşin û tenê bûm, ku sala 1986-a layîqî navê rojnemevanê Ermenîstanêyî emekdar bûm. Nava temamya kurdada ez merivê pêşin û tek-tenême, gava sala 2009-a Dêpartamênta lêkolînê ya Navenda Bîografîêye navnetewî (Kêmbric, Anglîa) navê “Profêsîonalê Cihanêyî pêşîkêş bona sala 2009-a” daye min. Wê nemêda, ku Navendê minra şandye, tê gotinê: “Birêz Serdar! Gotî We pîroz bikim. Hersal Dêpartamênta lêkolînê ya Navenda Bîografîêye navnetewî (International Biographical Centre) lêkolîna bi hezara bîografîa ji serkanîê cuda-cuda derbaz dike bona tamkirina salixnemê meye eyan û rewakirina wan anegorî Bernema me. Hildibijêrin çend merivên usa, ku, bi fikra me, karekî mezin dereca xweda kirine, hukumî ser dereca cî, netewîê û navnetewîê hîştine. Hûn karkirekî usayî mezinin. We gele hereket rêtye bona bigihîjne wê standartê, ku layîqî rawekirinêye. Lema jî kandîdatûra We çawa profêsîonalê dereca xweyî berbiç’ev û mezin hatye lênihêrandinê û pêşdakişandinê bona Navenda Bîografîêye navnetewî lêbinihêre. Ratîfîkasîakirina ewê rewakirinê ji alîê Serwêrtya Rewakirinêda nha dawî hatye, lema jî ez xwera hurmeteke mezin hesab dikim We navkim çawa endamê Navenda Bîografîêye navnetewî PROFÊSÎONALÊ CIHANÊYÎ PÊŞÎKÊŞ-2009… Bi qedirgirtin,  Nîkolas S. Loû, Dîrêktorê sereke”.

                  Çawa merivekî navdar û kedkir derheqa minda “Ênsîklopêdîa Îslamê”-da hatye nivîsarê.

                  Ev nav û hurmeta han xweber femdarîye, lê qîmetkirina lape mezin û ber dilê minda gelekî ezîz ewe, wekî neferê mala min keda min dişêkirînin û lê dibine xweyî. Mesele, dota min Nûrê malpera mine şexsî bi 2 zimana – kurdî û rûsî – amade kirye (http://kurd.amarikesardar.com/) . Wêda tu dereceke jiyana min der nemaye. Yekî ku dixwaze nasya xwe bide min, jiyana min û efrandinê min, eva malpera jêra bera bêbinîye. Xênji pirtûka, gotara, doklada, nemê vekirî û yêd mayîn wêda usa jî pareke mezin wêneê rewşenbîrê me heye û gele îzbatîêd mayîne hewaskar. Xwendevanê biyanî gele cara minra têlêfon dikin û derheqa malpera mine şexsîda fikra xweye baş dibêjin.

                  Bona min şabûneke mayîne mezin jî ewe, wekî berevoka serpêhatîê mine bi zimanê rûsîye pêşin “Dewetek du cara kirin” neferê mala min hazir kiribûn seba 70-salya bûyîna min. Hersê qîzê min — Leylê, Nûrê û Zerê — ew efrandin ji kurdî wergerandibûn rûsî, rêdaktorî lê kiribû zevê minî mezin Sînotê Ebûzêt, sponsorya wê berevokê zevê minî biç’ûk Biro (Îşxanê Eso) kiribû.

                  Ez gelekî şame, wekî nevîê min – Zozan, Şêrzad, Leylê û Mîdîa — efrandinê min dixûnin û ew bi dilê wanin.

                  Tu niha çi dikî, rewşa tendûrîstîye çawaye, zarokên te, malbata te, rojên te çawa derbas dibe, dikarî behsa xwenî dawî bikî?

                  E.S.: Nha ez tu karî nakim, ez 81 salîme, ç’evada û lingada belengaz bûme, nikarim ji malê derêm, hertim malê rûniştîme. Dewsa ç’ev û destê min Nûra min kar dike – minra dixûne, tiştek lazimbe ez dibêjim ew dinivîse, miqatî min dibe. Ratse, temenê min mezine, lê min tewqê xwe ji jiyanê nebirye. Alîkara min – radîoêye. Ez ewê hertim dibihêm û rind haj pê heme cihanêda çi diqewime, rewşa welatê min çawane. Hilbet, ew qewmandinê van dawya, ku welatê minda dibin, ew xwîna, ku tê rêtinê, tabetîê nadne min, lê çi bikim, destê min nagihîje welatê min. Her tenê bi qewata xeberê û nivîsarê ez dikarim kêrî miletê xwe bêm. Van salê dawîê min çend gotarê rexneye tûj nivîsîne û dane weşandinê. Xêrnexwazê me ew bi şûra qebûl kirine û êrîşî ser min kirine. Lê ez minetê nakişînim, çimkî zanim ser rya rastim û dixwazim rastî bê bihîstinê. Usa jî dixwazim tiştekî jî bêjim: wextê Sovêtêda bi saya helbestvanê meye eynsî — Qaçaxê Mirad, Fêrîkê Ûsiv, Şikoê Hesen, Mîkaêlê Reşîd, Eskerê Boyîk, Tosinê Reşîd, Şemsî poêzîa me gihîştibû hêlanê bilind û em bi wê yekê dihatne terbyetkirinê û kubar dibûn. Lê telebextra dem hatye guhastinê û nha ew merî ketine meydanê, xwe helbestvan hesab dikin, ku gelekî dûrî poêzîaêne. Û ya keder ewe, wekî, mesele, Facebook-êda bi deha, bi seda peyçûyê wan hene û bi wî cûreyî qedrê poêzîa eynsî dikeve. Wekî helbestvanê meye navdar ev yeka bidîtana, wê çiqas berxwe ketana… Ew çi ku wana wextêda kirye bona pêşdaçûyîna poêzîa me, îro tê pêpeskirinê! Yê ku ne helbestvanin, ne jî efrandarin, ketine meydanê, direqisin! A eve kedera mezin! Wê başbe, wekî her yek guh bide ser vê yekê û nehêle “poêzîa” bêkêr serkêşîê bike. Yanê na, mala poêzîa me wê xiravbe!

Hevpeyvîn: Nihat Gultekin

Kovara “Nûbihar”, N 136

Avgûst, 2016,

Stenbol.